Z dziejów parafii Olesno. Duchowieństwo - Duszpasterstwo - Obiekty sakralne w latach 1226 — 2000 - Ks. WALDEMAR KLINGER

Wydano w serii : Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku


WSTĘP [ fragmenty] :

Przedmiotem niniejszej pracy jest życie duszpasterzy, ich aktywność duszpa­sterska i historia obiektów sakralnych parafii Olesno w latach 1226 — 2000. Parafia Olesno jest jedną z nielicznych miejskich parafii na Śląsku, które nie posiadają swojej kroniki czy opracowań historycznych.

Pierwotnym zamierzeniem autora było napisanie pełnej historii oleskiej parafii, obejmującej szerokie spektrum hi­storycznych zagadnień w badanym okresie. Niestety, po przeprowadzeniu przed­miotowej kwerendy w archiwach kościelnych, państwowych i prywatnych, musiano odstąpić od tak założonego tematu pracy.
Okazało się bowiem, że ubogość archi­walnych zasobów dotyczących Olesna bądź brak możliwości do ich dotarcia nie po­zwala na nadanie niniejszej pracy tak zobowiązującego tytułu, jakim byłoby słowo „historia".

Stąd też określenie studia... do historii parafii Olesno.

Na bazie zgroma­dzonego materiału źródłowego można było przeprowadzić w zadowalający sposób studia do historii duchowieństwa pracującego i wywodzącego się z Olesna, można było zgłębić owoce ich aktywności duszpasterskiej oraz przeprowadzić swoistą inwentaryzację obiektów sakralnych, studiując ich historię na podstawie dostęp­nych materiałów.
Dlatego wydaje się celowym przedstawienie studiów do historii duchowieństwa, duszpasterstwa i obiektów sakralnych oleskiej parafii w niniejszej pracy.

Te dwa faktory życia Kościoła: duszpasterska aktywność kapłanów oraz pe­tryfikacja wiary parafian wyrażająca się we wznoszeniu obiektów sakralnych, leżą w kręgu zainteresowania dyscypliny naukowej, jaką stanowi historia Kościoła.

Jest też i druga przesłanka, dla której podjęty został ten temat: autor rozprawy od urodzenia należał do oleskiej wspólnoty parafialnej, tu się wychował, tu miesz­kała od wielu pokoleń jego rodzina. Może wolno powiedzieć, że daje to lepszy „start", pozwala łatwiej i lepiej odczytać i zrozumieć źródła do dziejów parafii ole­skiej, tzn. wszystkiego, co pozostawiły dawne pokolenia i co dotrwało do naszych czasów: źródeł pisanych, monumentalnych, ale przede wszystkim ustnych.

Autor chciałby też widzieć swoją pracę jako próbę spłacenia długu wobec przodków — mieszkańców Olesna, którzy pozostawili tyle pięknych świadectw swojej wiary, choć przecież znamy tylko tę ich cząstkę, która oparła się burzom dziejowym i dotrwała do naszych czasów.

Olesno od samego początku swego istnienia należało do Śląska Opolskiego. Miasto to wraz z Księstwem Opolskim przechodziło burzliwe koleje politycznych przynależności, najpierw znajdując się w granicach państwa polskiego, a potem — wraz z całym Śląskiem — przynależące kolejno do Korony Czeskiej, do Cesarstwa Austrii, królestwa Prus i wreszcie do państwa polskiego.

Jako jednostka administracji kościelnej Olesno wraz z całym dekanatem należało do archidiakonatu opolskiego, który wchodził do 1945 r. w skład die­cezji wrocławskiej. Po zakończeniu działań wojennych na terenie Opolszczyzny utworzono Administrację Apostolską Śląska Opolskiego. W 1972 r. została ona przekształcona w samodzielną diecezję opolską.
Olesno przynależy do tej diecezji. Niemniej i dziś, po burzliwych dziejach, jakie przeszła ta ziemia wraz z całą pro­wincją Śląską, Olesno stanowi cząstkę Śląska Opolskiego, zarówno w wymiarze politycznym, jak i kościelnym.

Czasokres pracy wyznaczają daty 1226 r. i 2000 r. Rok 1226 przyjęliśmy jako początkowy ze względu na implikacje historyczne, religijne i moralne wypływają­ce z tej daty. W roku 1226 Olesno pojawiło się na scenie historii z wcześniejszego niebytu.
W roku tym został wydany przez biskupa wrocławskiego Wawrzyńca dokument po raz pierwszy pisemnie wzmiankujący o Oleśnie jako miejscowości granicznej, posiadającej komorę celną oraz swój własny konsekrowany kościół.
Niewątpliwie zalążek miejscowości musiał istnieć o wiele wcześniej, ale dopiero wspomniany dokument zapoczątkował historię polityczną i kościelną Olesna, z ra­zu miejscowości — osady, a później już miasta.
Natomiast rok 2000 jest umowną datą rozgraniczającą tysiąclecia. Stąd też w tymże roku niemal we wszystkich dziedzinach życia publicznego dokonywano swoistego rodzaju podsumowań czy rozrachunków.
Wydaje się słuszne również oprzeć datę naszych rozważań na roku tak symbolicznym w swym wymiarze dla historii ludzkości, Kościoła, jak i również dla parafii Olesna.

Olesno nie doczekało się dotąd całościowego opracowania swoich dziejów. Ani miasto, ani parafia nie posiadają pełnej historycznej monografii. Jedynym całościo­wym opracowaniem na temat historii miasta i parafii jest praca napisana w formie kroniki przez Józefa Lompę, pod tytułem Geschichtliche Darstellung der merkwürdigsten Ereignisse in der Kreisstadt Rosenberg O/S.
Ein Fragment zur Geschichte Schlesiens. Praca ta została ogłoszona drukiem w 1856 r. w Koźlu.
W oryginale do­stępna jest jedynie w kserograficznych kopiach o objętości 37 stron, formatu A-4.
Historia Olesna autorstwa Lompy obejmuje czasy od początku XIII do połowy XIX w. czyli niemal do dnia publikacji tegoż opracowania. W równej mierze w historii tej przeplatają się dzieje parafii i miasta.
Autor swoje opracowanie historii Olesna oparł na dostępnych naówczas publikacjach drukowanych Zimmermanna, Pohla i Knie oraz na kronice kościelnej parafii Olesno autorstwa Józefa Rendschmidta. która nie zachowała się do naszych czasów, na archiwaliach magistratu miasta oraz podaniach ustnych, jak podaje Lompa, wiarygodnych i od wielu lat gromadzonych...

Dzieje Olesna do wybuchu wojny trzydziestoletniej opublikowała w 1966 r. w Opolu Barbara Leszczyńska.
Autorka, w odróżnieniu od Lompy, skupiła swo­ją uwagę raczej na świeckiej historii miasta, mimochodem poruszając tylko wąt­ki kościelne. Monografia została oparta o źródła archiwalne dostępne w Państwo­wym Archiwum we Wrocławiu oraz o kilkadziesiąt pozycji naukowych niemiecko-i polskojęzycznych zarówno przed, jak i powojennych.

Historię Olesna XIX i początku XX w. dobrze obrazuje prawie wcale niezna­na szerszemu ogółowi publikacja prasowa, obejmująca zwięzłą kronikę miasta za lata 1821—1926. Niestety, dzisiaj dostępne są tylko niesygnowane wycinki prasowe obejmujące kronikę miasta opracowaną do 1926 r. przez oleśnianina Wonschika.
Kronikę tę Wonschik sporządził na podstawie dostępnych ówczesnych dokumen­tów urzędu miejskiego.
Została ona umieszczona 5 października 1931 r. w mie­dzianym pojemniku w wieży wieńczącej budynek magistratu.
Niestety, jak więk­sza cześć miasta i magistrat doszczętnie spłonął w styczniu 1945 r. wraz z bogaty­mi archiwaliami...

Najważniejszymi źródłami wykorzystanymi w pracy będą protokoły wizyta­cyjne oraz księgi metrykalne parafii Olesno.
Protokoły wizytacyjne obejmujące okres XVII—XVIII w. (protokoły wizytacyjne z XIX w. są wyłączone z archi­wum) oraz księgi metrykalne z lat 1660—1766 są przechowywane w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu.
Kolejne księgi metrykalne za lata 1793—1859 znajdują się obecnie w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Opolu.
Niestety, są one niekompletne. Z nowszych ksiąg metrykalnych dostępne są jedynie księgi prowadzone po drugiej wojnie światowej (od 1945 r.), które są przechowywane w ar­chiwum oleskiej parafii.

Szczegółowa kwerenda zasobów archiwalnych Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Opolu przyniosła ograniczony rezultat.
Z ponad pięciu tysięcy stron archiwaliów udało się pozyskać niewiele informacji dotyczących opracowy­wanego tematu, ale są to szczegóły cenne, np. imię oleskiego proboszcza z drugiej połowy XV w., szkic wieży kościoła św. Michała przed jej rozbiórką na początku XIX w. czy podanie ks. proboszcza Brunona Alexandra o zezwolenie na budowę nowego kościoła parafialnego z 1906 r.
Nieocenionym źródłem do opracowania nowszych dziejów oleskich duszpa­sterzy, zwłaszcza po 1945 r., są dokumenty przechowywane w Archiwum Kurii Biskupiej w Opolu, takie jak: teczki personalne proboszczów Olesna, na podsta­wie których można było przybliżyć wiele dotychczas nieznanych faktów z życia oleskich pasterzy; teczka parafii, której materiały pozwoliły opisać istotne dla ży­cia parafii wydarzenia, np. walkę o krzyże w latach 60.
czy też uroczystości odpu­stowe; teczka przenosin, zawierająca dekrety przychodzących bądź odchodzących z Olesna duszpasterzy. Niestety, często informacje w poszczególnych teczkach są niekompletne.

W poszukiwaniu interesujących nas materiałów sięgnięto również do zasobów archiwalnych Państwowego Archiwum w Ołomuńcu, archiwum domu prowincjalnego Sióstr Franciszkanek w Ołdrzychowicach oraz archiwum parafii Wysoka...

Nieocenionym źródłem okazała się wielotomowa publikacja z drugiej połowy XIX w. i początku XX w. pod ogólnym tytułem Codex diplomaticus Silesiae oraz Kodeks Dyplomatyczny Śląska, t. III obejmujący lata 1221—1227, wydany przez K. Maleczyńskiego we Wrocławiu w 1964 r. Spośród trzydziestu sześciu tomów Codex diplomaticus Silesiae wykorzystano w niniejszej pracy informacje zawarte w tomach: VI, VII, XVI, XVIII, XXII.
W ustalaniu szczegółów o duchownych, którzy pracowali w Oleśnie, bądź z tej parafii pochodzili ogromnie pomocne były schematyzmy diecezjalne wydawane drukiem od 1748 r.; początkowo co kilkanaście lat, od 1847 r. co dwa lata, potem w latach 1895—1942 corocznie. Tę tradycje kontynuowała Administracja Apostolska i diecezja opolska, a później też gliwicka. By ustalić w miarę szczegółowe zestawie­nie powołań z oleskiej parafii, nieodzownym było sięgnięcie do księgi święceń prze­chowywanej w Archidiecezjalnym Archiwum we Wrocławiu.

Aby opracować tematy związane z historią przechowywaną w pamięci ludzi i ludowych przekazach, opracowano i rozprowadzono ankietę w parafii. Niestety, przyniosło to mizerny skutek: z 1500 egzemplarzy rozdanych wśród oleskich para­fian powróciło zaledwie kilka. Lepszy był rezultat kilkudziesięciu osobistych wy­wiadów na konkretne tematy.
Wiele z przepytywanych osób mówiło: „Wprawdzie czytałem ankietę, ale cóż ja mogę powiedzieć?". Po czym okazywało się, że moż­na było dowiedzieć się i ustalić sporo interesujących faktów. Trzeba też podkreślić ogólną niechęć do podawania do publicznej wiadomości swoich danych personal­nych. W drażliwych tematach polityczno-narodowościowych wydarzeń po 1945 r. wręcz zastrzegano sobie pełną anonimowość...

Wszystkie obiekty sakralne opisywane w niniejszej pracy, za wyjątkiem już nieistniejących, zostały szczegółowo opisane i skatalogowane. Po raz pierwszy po­wstał w niniejszej pracy swoisty katalog obiektów sakralnych będących w posiada­niu oleskiej parafii, stąd też zasadnym było szczegółowe opisywanie ich wyglądu, podawanie wymiarów, a w przypadku cmentarzy również liczby grobów.

Pomimo wszystko taki stan opracowań i zachowania materiałów źródłowych nie pozwala na pełne opracowanie dziejów parafii, przynajmniej czasów do 1945 r. ...

Z racji znacznej rozpiętości czasokresu niniejszej pracy od początku XIII do końca XX w. wydaje się słusznym nakreślenie dziejów miasta i parafii, co autor czyni w rozdziale pierwszym. Jak możemy zauważyć, dzieje te pomiędzy XIII a XVIII w. w znacznej części przeplatają się i stanowią swoistą jedność, stąd też często nie sposób dokonywać jakichkolwiek podziałów na historię świecką i ko­ścielną miasta. Takie wydarzenia, jak pożary miasta czy zarazy dziesiątkujące mieszkańców Olesna miały w minionych wiekach głęboki wpływ na określone postawy i religijne zachowania duszpasterzy i parafian. Dopiero od XIX w. da się zauważyć w znacznym stopniu świecką emancypację historii miasta, która pod rządami nie zawsze sprzyjających Kościołowi politycznych władz pogłębiała te różnice. Historia niemal całego XX w. była bolesna dla Kościoła. Władzę sprawo­wali przedstawiciele systemów totalitarnych jawnie walczących z Kościołem, jego pasterzami i religijnością wiernych. Dopiero schyłek stulecia przyniósł upragnioną wolność polityczną, a wraz z nią nowe wyzwania dla Kościoła.
W drugim rozdziale przedstawieni zostali pracujący w Oleśnie duszpasterze, życiorysy zakonników od połowy XIV do początków XIX w., jak również dzia­łalność duchowieństwa diecezjalnego oraz problemy kościelno-religijne.
Życie religijne oleśnian zobrazowane zostało tylko poprzez praktyki sakramentalne oraz aktywność pozaliturgiczną.
Życie moralne wiernych postaram się przedstawić w aspekcie pozytywnych i negatywnych przejawów moralności.

Każda wspólnota parafialna posiada kościół jako ośrodek życia religijnego. W parafii Olesno istnieje pięć katolickich budynków kościelnych. Są to: najstar­sza historycznie świątynia pw. św. Michała, parafialny kościół pw. Bożego Ciała, sanktuarium św. Anny, epidemiczny pw. św. Rocha i filialny kościół poświęcony Matce Bożej Wspomożenia Wiernych.

Trzeci rozdział obejmuje zwięzły rys histo­ryczny poszczególnych kościołów od ich powstania do czasów nam współczesnych.
Podobne obiekty swej religijności i ośrodki życia religijnego pozostawili po sobie niekatoliccy mieszkańcy Olesna.
Mieszkali na terenie parafii i mieli wpływ na kształtowanie się poglądów wyznaniowych i życia religijnego katolickiej wspólno­ty parafialnej. Stąd też wydawało się rzeczą potrzebną przedstawienie tych obiek­tów sakralnych gmin ewangelickiej i żydowskiej.
Nierozerwalnie z oficjalnym parafialnym budownictwem sakralnym wznoszo­no i budowano obiekty sakralne z prywatnej inicjatywy wiernych: z pobożności, z wdzięczności za doznaną łaskę Bożą, dla upamiętnienia ważnego wydarzenia.
Tak powstawały krzyże i kapliczki przydrożne, a czasem wcale okazałe kaplice.

Im poświęcone będą drugi i trzeci punkt trzeciego rozdziału. W tej części pracy zostały skatalogowane i opisane po raz pierwszy wszystkie znane przedmiotowe obiekty sakralne znajdujące się na terenie oleskiej parafii.
Szczegółową kwerendą objęto kaplice i kapliczki oraz krzyże, figury, kolumny i inne obiekty eksplikacji religijności wiernych.

Integralną częścią każdej parafii i życia poszczególnych wspólnot jest istnienie, obok skupisk ludzkich, wyznaniowych czy też komunalnych cmentarzy. W czwartym punkcie trzeciego rozdziału skatalogowano i opisano historię po­wstania oleskich nekropolii. Liczby, wymiary i inne informacje charakteryzujące poszczególne cmentarze zostały podane w oparciu o własne obliczenia, pomiary i przeprowadzoną kwerendę poszczególnych obiektów.
W tym zestawieniu oleskie cmentarze ukazują inny — metafizyczny świat tętniący własnym życiem obok życia codziennego miasta...


ROZDZIAŁ I

ZARYS DZIEJÓW MIASTA I PARAFII

Śląsk — jako ziemia graniczna między państwami czeskim, polskim i Rzeszą niemiecką — zmieniał w ciągu tysiąclecia kilka razy swoją przynależność politycz­ną. Olesno, usytuowane na rubieżach Śląska, w sposób wydatny ulegało wpływom wielkiej polityki kształtującej oblicze tego regionu.
Od pierwszej dokumentalnej wzmianki z 1226 r., potwierdzającej istnienie Olesna, do 2000 r. mieszkańcom tego grodu towarzyszył w jego dziejach Kościół reprezentowany przez duchowieństwo diecezjalne i zakonne.
Przyjrzyjmy się w tym rozdziale, jak mieszkańcy Olesna sta­wali się Kościołem i w jaki sposób działalność Kościoła katolickiego kształtowała oblicze tej ziemi i jej mieszkańców.

1.1. Osadnictwo, miasto, parafia do 1742 r.

CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNA. Ziemia oleska od zarania dzie­jów stanowiła integralną część Śląska Opolskiego.
Położona jest w jego północno-wschodniej części, na pograniczu Wielkopolski.
Od średniowiecza naturalną gra­nicą na odcinku północno-wschodnim były rzeki Liswarta i Prosna.
Sąsiadowały z oleskiem ziemie wieluńska i krzepicka, od południa — lubliniecka i dobrodzieńska, od zachodu — opolska, a od północy — kluczborska...



SPIS TREŚCI :

Słowo wprowadzające

Wstęp

1.Zarys dziejów miasta i parafii

1.1. Osadnictwo, miasto, parafia do 1742 r.
1.2. W państwie pruskim i Rzeszy Niemieckiej (1742—1945)
1.3. W państwie polskim (1945—1990)

2. Duchowieństwo — duszpasterstwo

2.1. Kanonicy Regularni Laterańscy (1353—1810)
2.1.1. Uwagi o życiu konwentu i formacji zakonnej
2.1.2. Sylwetki proboszczów do roku 1808
2.1.3. Przekazy o pracy duszpasterskiej
2.2. Duszpasterstwo diecezjalne w latach 1810—2000
2.2.1. Uwagi o formacji duchowieństwa w XIX i XX w.
2.2.2. Sylwetki proboszczów i wikariusze w latach 1808—2000
2.2.3. Obraz duszpasterstwa w latach 1810—1945
2.2.4. Duszpasterstwo 1945—2000
2.3. Duchowni wywodzący się z Olesna
2.3.1. Powołania do 1810 r.
2.3.2. Powołania w latach 1810—2000

3. Budynki i obiekty sakralne

3.1. Świątynie w Oleśnie
3.1.1. Kościoły parafialne
3.1.1.1. Kościół pw. św. Michała
3.1.1.2. Kościół Bożego Ciała
3.1.2. Sanktuarium św. Anny
3.1.3. Pierwotny kościół szpitalny Bożego Ciała na Małym Przedmieściu
3.1.4. Kościół epidemiczny pw.św. Rocha w Grodzisku
3.1.5. Filialny kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych w Łowoszowie
3.1.6. Zbiór ewangelicki
3.1.7. Synagoga
3.2. Kaplice i kapliczki
3.2.1. Kaplice
3.2.1.1. Kaplica św. Franciszka w starym szpitalu
3.2.1.2. Kaplica wolnostojąca obok sanktuarium św. Anny
3.2.1.3. Kaplica Matki Boskiej Różańcowej w Łowoszowie
3.2.1.4. Kaplica w nowym szpitalu
3.2.1.5. Kaplica zakonna
3.2.2. Kapliczki przydrożne
3.2.2.1. Kapliczka ogrojcowa przy kościele św. Michała
3.2.2.2. Kapliczka Chrystusa ubiczowanego w Grodzisku
3.2.2.3. Kapliczka na Borku w Wojciechowie
3.2.3. Kapliczki skrzynkowe
3.2.3.1. Kapliczka skrzynkowa stojąca opodal kościoła św. Anny (z zachodniej strony)
3.2.3.2. Leśna kapliczka skrzynkowa zawieszona przy drodze pomiędzy św. Anną a Siedmioma Źródłami
3.2.3.3. Kapliczka skrzynkowa przy ul. Leśnej (ze wschodniej strony kościoła św. Anny)
3.2.3.4. Kapliczka skrzynkowa przy drodze wiodącej do rzeki Stobrawy
3.2.3.5. Kapliczka skrzynkowa w Łowoszowie
3.2.3.6. Kapliczka skrzynkowa w Wojciechowie-Osiedlu
3.3. Krzyże przydrożne, figury i inne obiekty sakralne
3.3.1. Krzyże przydrożne
3.3.1.1. Krzyże w Oleśnie
3.3.1.2. Krzyże w Świerczu
3.3.1.3. Krzyże w Grodzisku
3.3.1.4. Krzyże w Łowoszowie
3.3.1.5. Krzyże w Wojciechowie
3.3.2. Figury
3.3.2.1. Figura Matki Boskiej
3.3.2.2. Figury św. Jana Nepomucena
3.3.2.3. Figura Najświętszego Serca Pana Jezusa
3.3.2.4. Figura świętego Wojciecha
3.3.3. Kolumny
3.3.3.1. Kolumny przydrożne
3.3.3.2. Kolumna maryjna
3.3.4. Inne formy eksplikacji religijności
3.3.4.1. Krzyże i figurki umieszczane w szczytach domów
3.3.4.2. Przydomowe kapliczki i figury
3.3.4.3. Współczesne krzyże powypadkowe
3.4. Nekropolie Olesna
3.4.1. Krypty w kościele św. Michała
3.4.2. Cmentarze wyznaniowe katolickie (parafialne)
3.4.2.1. Przy kościele Bożego Ciała
3.4.2.2. Przy kościele św. Anny
3.4.2.3. Przy kościele św. Rocha
3.4.2.4. W Łowoszowie
3.4.3. Cmentarze epidemiczne (epidemiczne miejsca grzebalne)
3.4.4. Cmentarz żydowski
3.4.5. Cmentarz komunalny

Zakończenie

Aneks

Wykaz skrótów

Zestawienie źródeł i opracowań

Indeks osób

Indeks nazw geograficznych

Zusammenfassung
Inhaltsverzeichnis (deutsch)