Wilhelm Szewczyk (1916–1991). Śląski polityk i działacz społeczny - MACIEJ FIC

[ Wilhelm Szewczyk (ur. 5 stycznia 1916 w Czuchowie, zm. 8 czerwca 1991 w Katowicach) – śląski polityk i działacz społeczny, prozaik, publicysta, krytyk literacki, poeta, tłumacz z języka niemieckiego, literaturoznawca w zakresie literatury niemieckiej i serbołużyckiej.

Działacz Obozu Narodowo-Radykalnego, redaktor naczelny czasopism „Odra", „Przemiany" i „Poglądy", poseł na Sejm PRL II, III, V, VI, VII i VIII kadencji.

Barwna postać katowickiej bohemy, zawsze z nieodłącznym cygarem ...

Długoletni prezes Oddziału Związku Literatów Polskich w Katowicach. Autor ok. 500 publikacji – wierszy, opowiadań, powieści, esejów, reportaży. Znawca problemów polsko-niemieckich, autor licznych przekładów z literatury niemieckiej ...

Po ukończeniu liceum przeniósł się do Katowic, gdzie w 1935 r. debiutował jako poeta na łamach czasopisma „Kuźnica". Działał w organizacjach o charakterze antysemickim. Postulował wyeliminowanie Żydów z życia kulturalnego i gospodarczego ...]

Z notatki wydawniczej :

W książce Autor starał się określić rolę i znaczenie W. Szewczyka na śląskiej scenie politycznej, ukazać sposoby utrzymywania odrębności regionalnej mieszkańców Górnego Śląska oraz wyjaśnić, w jaki sposób śląski działacz regionalny mógł zaistnieć na ogólnopolskiej scenie politycznej po 1945 roku. Na przykładzie biografii W. Szewczyka przedstawił także skomplikowane losy polskiej inteligencji na Górnym Śląsku w XX wieku.

Zaprezentowane w książce wyniki badań Autora pracy obejmują trzy zagadnienia:

– zaangażowanie W. Szewczyka w działalność społeczną, publicystyczną oraz polityczną, dotyczącą przede wszystkim problematyki regionu;

– kontekst historyczny i środowisko, w którym działał W. Szewczyk, wkład Górnoślązaków w podtrzymywanie i rozwój tożsamości i odrębności regionalnej w okresie 20-lecia międzywojennego i PRL;

– ograniczenia stawiane działaczom Górnego Śląska.


Z okładki :

„Recenzowana praca jest niewątpliwie po­zycją ciekawą, dotyczącą interesującej i barw­nej postaci. Oparta została na obszernej bazie źródłowej [...]. Dodatkową zaletę stanowi fakt, że Autor nie ucieka od ocen, ale stara się przede wszystkim zrozumieć motywację działań podejmowanych przez Szewczyka, a uniknąć moralizatorstwa.

Dlatego praca jest także ważnym głosem w dyskusji nad postawami osób zaan­gażowanych w PRL, a także w podjętej od pewne­go czasu przez ośrodek poznański refleksji nad politycznymi losami osób związanych wcześniej z ideologią Narodowej Demokracji".

Z recenzji wydawniczej prof dr. hab. Piotra Madajczyka

WSTĘP [fragment] :

Wilhelm Szewczyk był postacią nietuzinkową - często ukazywaną w pracach poruszających zagadnienia Górnego Śląska w drugiej połowie XX w. Wzmianki na jego temat odnaleźć można w opracowaniach podejmujących problematykę kulturalną, obecne są także w książkach omawiających kwestie prasowe i społeczno-polityczne regionu.

Mimo niewątpliwego angażowania się w te sprawy Szewczyk pozostał w cieniu innych wywodzących się z tego regionu działaczy i polityków. Najbardziej znany jest ze swojej działalności literackiej, celem pracy pozostaje więc ukazanie go jako polityka i działacza społecznego.

Urodzony w zaborze pruskim, jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, dorastał w okresie II RP, „dojrzałą" działalność prowadził w PRL, by ostatnie lata swego życia spędzić w III RP.

Już choćby z tego powodu losy Szewczyka były interesujące i zmienne, a kolejne historyczne polskie przełomy znacząco wpływały na wybór jego drogi postępowania.

W 1956 r. Szewczyk wskazał pewien stały element wybranej przez siebie drogi życiowej, mówiąc:

„Urodzony i żyjący tutaj — jestem z wami, przeciwko temu wszystkiemu, co czyniło i czyni jeszcze nasze życie biednym, słabym i bezbarwnym".

By przekonać się, jakimi środkami realizował tę drogę, należało prześledzić całe jego życie, co do tej pory było utrudnione, dysponowano  bowiem jedynie rozbudowanymi biogramami. Ponadto jednymi z ważniejszych celów pracy stało się określenie roli i znacze­nia Szewczyka na śląskiej scenie politycznej oraz próba wyjaśnienia, jak śląski działacz regionalny mógł zaistnieć na forum ogólnopolskim po 1945 r., w rzeczywistości ukształtowanej przez realny socjalizm.

W pracy autor starał się uwzględniać założenia współczesnego modelu naukowej biografistyki historycznej, według którego m.in. bohater powinien być ukazywany na tle epoki, a obraz ten winien być uzyskany dzięki wykorzystywaniu ustaleń historyków oraz dzięki posłużeniu się instrumentami badawczymi wypracowanymi na gruncie nauk społecznych. Dlatego też zadanie współczesnego biografa nie ogranicza się jedynie
do „odtworzenia" wydarzeń z życia badanej postaci, wymaga się od niego także zastosowania się do tezy autorstwa Johanna G. Droysena: „naszą metodą jest badając, rozumieć". Dlatego poza przedstawianiem faktów, należy odnajdować moty­wy podejmowania określonych decyzji przez opisywane postacie.

Duży nacisk w pracy położony został na ukazanie i wyjaśnienie od­działywań środowiska społecznego na bohatera. W znaczącym bowiem stopniu otaczające człowieka grupy społeczne wpływają na kształtowanie jego osobo­wości i przyjmowanie przezeń określonych postaw. Dlatego też w pracy sylwetka Szewczyka często omawiana będzie na tle środowisk, w których się obracał. Autor starał się także wskazać elementy odróżniające go od pozo­stałych członków grupy, w ramach której funkcjonował, określając w ten sposób czynniki stanowiące o jego wyjątkowości.

Podobnie motywów po­stępowania Szewczyka, oprócz wskazania uwarunkowań zewnętrznych (np. sytuacji społeczno-politycznej czy poglądów i postaw grupy, do której przyna­leżał), szukał także, przypatrując się jego osobowości oraz indywidualnym cechom charakteru.

Wykorzystany materiał źródłowy dotyczący Szewczyka rozproszony jest w kilku placówkach archiwalnych: APK, AAN w Warszawie, warszawskim AS RP, katowickim oddziale IPN, Archiwum GTL i Archiwum KP RP.

Ważnym uzupełnieniem bazy źródłowej były przekazane autorowi przez córkę Wilhelma, prof. dr hab. Grażynę Szewczyk, wyjaśnienia i informacje, które pomogły rozstrzygnąć ważne kwestie w zakresie faktograficznym i odczytać przesłanki, jakimi kierował się bohater pracy, a także teksty autorstwa Szewczyka, wśród których szczególną wartość mają jego Wspomnienia.

Teksty te są niezwykle cennym źródłem, umożliwiającym w dużej mierze przedstawienie wewnętrznych stanów emocjonalnych, a także motywów i prze­myśleń Szewczyka (przy czym autor niniejszej dysertacji zdawał sobie sprawę z ewentualnych mankamentów prac „wspominkowych"). Dlatego fakty i wy­darzenia (a także ich interpretacje i, tam gdzie było to możliwe, poglądy) w nich wymieniane porównywane były z innymi dostępnymi relacjami i prze­kazami.

Bardzo wartościowym materiałem, pomocnym w określeniu poglądów polityczno-społecznych Szewczyka (a zwłaszcza ich ewolucji), okazała się jego przedwojenna i powojenna publicystyka (przede wszystkim tytuły czaso­pism, których Szewczyk był redaktorem naczelnym - „Fantana", „Odra", „Przemiany" i „Poglądy". Dopełnieniem informacji o przekonaniach prezen­towanych przez Szewczyka pozostają także zgromadzone w Bibliotece Sej­mowej teksty jego wystąpień sejmowych.

W pracy wykorzystano również wspomnienia osób, zarówno spisane w formie pamiętników, jak i ustne relacje złożone autorowi.

Rozprawa niniejsza ma układ chronologiczno-problemowy i składa się ze wstępu, zakończenia oraz pięciu rozdziałów. Osią każdego z nich stały się zagadnienia specyficzne dla danego etapu życia i momentu rozwojowego kariery Szewczyka.

W szczególności chodziło w nich o uzyskanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego w kolejnych decydujących okresach swojej drogi życiowej spośród rysujących się przed nim możliwości wybierał takie a nie inne działania. W monografii autor starał się jednocześnie ukazywać, jak postrzegała Szewczyka ówczesna władza i w jaki sposób odnosiła się do niego na poszczególnych etapach jego życia.

Istvan Szabo powiedział kiedyś: „Artyści i intelektualiści stanowią tylko narzędzie, którym posługuje się władza. Wiara, że wywierają oni jakiś wpływ na wydarzenia polityczne, jest fałszywa".

Niniejszy tekst stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, czy swoją działalnością Szewczyk zadał kłam owemu stwierdzeniu ...

Z książki :

Wilhelm Jan Szewczyk przyszedł na świat 5 stycznia 1916 r. w Czuchowie pod Rybnikiem, w rodzinie katolickiej, jako „dziecko osady przemysłowej".

Pod koniec XIX w. Czuchów był stosunkowo małą wsią [...], położoną w powiecie rybnickim, nad rzeką Bierawką, w odległości 12 kilometrów na północny wschód od Rybnika. Wieś wraz z dobrami należała do parafii Wielkie Dębieńsko.

Wraz z upływem lat wzrosła liczba ludności: na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX w. wioska liczyła 2544 mieszkańców. We własnych wspomnieniach Szewczyk ukazywał swój lokalny patriotyzm („nie ma go dzisiaj na mapie, stanowczo jednak podaję go jako miejsce swojego urodzenia").

Rodzinną miejscowość przedstawiał jako miejsce szcze­gólne, łączące to, co europejskie, polskie i śląskie.

W wyniku zmian admini­stracyjnych miasteczko wchłonięte zostało najpierw przez Czerwionkę, następ­nie wraz z nią przez Leszczyny.

Szewczyk wywodził się z rodziny robotniczo-chłopskiej - dziadek „po mieczu" był górnikiem kopalni „Dębieńsko", „po kądzieli" zaś - stodolnym, obie babki, jak większość śląskich kobiet w owym czasie, zajmowały się domem.

Ojciec - Hieronim Szewczyk - również pracował w kopalni „Dębień­sko", matka, Anna z domu Sochol (Szewczyk uznawał to nazwisko za zniemczoną wersję określenia „Sokół"), była najmującą się do prac „wyrobnicą dworską". Hieronim, jako mieszkaniec zaboru pruskiego, w momencie urodzenia się syna przebywał „w pruskim wojsku pod Verdunem", a ponieważ sytuacja materialna w domu rodzinnym była zła, matka zadecydowała o nadaniu nowo narodzonemu synowi imienia ówczesnego władcy Niemiec - Wilhelma II - by dzięki temu otrzymać dodatkowy przydział żywności dla rodziny [...]

Niewątpliwie znaczny wpływ na poglądy i zainteresowania młodego Szewczyka wywarli ludzie związani z ukazującym się od 1935 r. w Katowicach pismem „Kuźnica", a zwłaszcza pomysłodawca, redaktor naczelny i wydawca pisma Paweł Musioł. Hasłem przewodnim czasopisma byl regionalizm lite­racki, politycznie zaś związało się ono z obozem narodowo-radykalnym.

Koncepcja pisma oddziałała bez wątpienia na kształtujący się światopogląd młodego, dwudziestoletniego człowieka. Jego ambicje współtworzenia życia literackiego Śląska w tej dziedzinie znalazły swe ujście. Niejako przy okazji stał się także publicystą politycznym, dosyć dokładnie realizującym założenia twórców czasopisma.

Paweł Musioł, absolwent UJ w Krakowie, zatrudniony po powrocie na Górny Śląsk jako profesor Państwowego Gimnazjum Klasycz­nego w Królewskiej Hucie, związany był od końca lat dwudziestych XX wieku z ONR „Falanga" Bolesława Piaseckiego.

Piotr Świercz twierdzi, że jednym z najważniejszych celów, jakie stawiał sobie P. Musioł, było zniwelowanie odrębności pomiędzy Śląskiem Cieszyńskim i Górnym, aby doszło do po­wstania „jednolitego typu Ślązaka, ściśle powiązanego z Macierzą".

Cele te okazały się bliskie również Szewczykowi, podobnie jak roztaczane przez P. Musioła wizje Polski ludowej (widzenie narodu przede wszystkim w masach ludowych), hasła słowiańskości, imperializmu polskiego, antysemityzm oraz antyniemieckość i antykomunizm.

Rok 1937 był przełomowy dla 21-letniego Szewczyka - rozpoczął wówczas działalność polityczną, zarówno publikując na łamach „Kuźnicy", jak i udzielając  się w jednym z ugrupowań politycznych [...]

Trudno jednoznacznie zdefiniować poglądy, jakie prezentował wówczas Szewczyk.  Jak już powiedziano, inteligenckie środowisko, z którym rozpoczął współpracę, wiązało się z silnym nurtem narodowo-radykalnym sanacji śląs­kiej. Pod wpływem P. Musioła, poza działalnością w „Kuźnicy", związał się także z jedną z „przybudówek" OZN - ZMP, utworzonym 22 czerwca 1937 r. na podstawie deklaracji ówczesnego szefa Obozu płk. Adama Koca (okreś­lanym ironicznie jako „Kocjugend").

Deklaracja OZN zakładała min. wskrze­szenie wielkich ambicji państwowych, jakimi odznaczali się „przodkowie z epoki Jagiellonów", ukazywała naród polski jako obrońców kultury euro­pejskiej (chrześcijańskiej) oraz jej orędowników „na wschód", podkreślała ważną rolę (także wychowawczą) armii polskiej. W programie przewidy­wano również opiekę nad Kościołem katolickim, odrzucano komunizm i walkę klas, postulowano także utworzenie systemu korporacyjnego (kontrolę państwa nad stosunkami między pracownikiem a pracodawcą).

Szewczyk deklarację oceniał pozytywnie, podobne było zresztą oficjalne stanowisko „Kuźnicy"...

SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów

Wstęp

Rozdział I
Kształtowanie się poglądów politycznych oraz początki działalności społeczno-politycznej (do 1944 r.)

Lata dzieciństwa i młodości
Przeżycia wojenne

Rozdział II
Wkroczenie w nową rzeczywistość (1945 — 1955)

Literat i społecznik
Redaktor naczelny „Odry" i publicysta

Rozdział III
Aktywizacja polityczna i społeczna lat 1956 — 1969

Początki działalności w Sejmie PRL
Redaktor „Przemian" i „Poglądów" - nowy etap działalności publicystycznej
Działacz kulturalny

Rozdział IV
U szczytu kariery (1970 — 1985)

Poseł na Sejm PRL
Redaktor naczelny „Poglądów"
Działacz regionalny

Rozdział V
Polityczna emerytura Wilhelma Szewczyka (1986 — 1991)

Zakończenie

Bibliografia

Indeks osobowy

Summary

Zusammenfassung