Zachowanie się w sytuacji ryzyka

Z notatki wydawniczej :

W pracy przedstawiono pojęcie ryzyka i sposób jego rozumienia w psychologii, technice i decyzjach militarnych.

Pokazano psychologiczny mechanizm postrzegania ryzyka i zachowania się w sytuacji zagrożenia oraz związek między podejmowaniem ryzyka z światem wartości i cechami podmiotowymi: płcią, wiekiem i cechami osobowości.

Podjęto próbę odpowiedzi na pytania, co sprawia, że ludzie podejmują działania zmniejszające ryzyko oraz jak należy ludzi przygotować do podejmowania działań zabezpieczających, chroniących przed skutkami ryzyka.

Publikacja prezentuje interdyscyplinarne podejście w badaniach i wyjaśnianiu zachowań ryzykownych i w projektowaniu działań zabezpieczających przed skutkami zagrożeń.

Większość artykułów ma charakter empiryczny i przedstawia oryginalne wyniki badań.

Wprowadzenie :

Badania ryzyka są traktowane jako nowy i szybko rozwijający się kierunek zainteresowań naukowych techników i humanistów.

Problematyka ta nie jest jednak nowa. Pojęcie ryzyka znane było starożytnym filozofom, żeglarzom i żołnierzom. Prawdopodobnie nie było ono obce prehistorycznym myśliwym i wojownikom. Sokrates dostrzegał wieloaspektowość ludzkiej myśli i egzysten­cji. Twierdził, że definicje nie ujmują absolutnego znaczenia rzeczy. Poszu­kując prawdy, nie można mieć pewności, że zostanie ona poznana. Stosując rozwiązania, które były wypróbowane w przeszłości, nie możemy oczekiwać, że okażą się one w pełni skuteczne w nowej sytuacji. Jednostronne, skrajne, a zwłaszcza nieprzemyślane stanowisko może okazać się niebezpieczne. Pomi­mo dobrych intencji może przyczynić się do niepowodzenia i klęski.

Języki europejskie przyjęły znaczenie terminu „ryzyko" z łaciny. Rzymscy żeglarze określali słowem „risicare" niebezpieczne prowadzenie statku w po­bliżu klifu lub skał. Terminy: angielski „risk", francuski „risque" niemiecki „Risiko", polski „ryzyko" i rosyjski „puck", pochodzą od włoskiego „rischio", oznaczającego narażanie się lub możliwość zaistnienia zdarzeń o niepożądanych skutkach.

Powszechność zagrożeń i ryzyka skłaniała ludzi do poszukiwania sposobów zabezpieczania się przed możliwymi ich skutkami. Najpierw „wynaleziono" reguły magiczne, zasady tabu i różne formy udaremniania uroków oraz odpy­chania od siebie złego losu. Noszenie amuletów, odpukiwanie w niemalowane drzewo i wiele innych rytualnych zachowań dostarcza wciąż kojącego i profi­laktycznego wsparcia podczas zmagania się z trudami sytuacji ryzykownej. Potem zaczęto poszukiwać możliwości rekompensowania skutków ryzyka.

Pierwsze instytucje samopomocowe były formalizacją starorzymskiego zwy­czajowego prawa, nakazującego zbieranie pieniędzy dla żon i dzieci poległych żołnierzy oraz ginących w wypadkach murarzy.

Rozwój transportu morskiego i stosunkowo częste przypadki zatonięć okrętów skłaniały do projektowania zabezpieczeń przed skutkami zdarzeń losowych. Tworzone instytucje ubezpieczeniowe w zamian za opłaconą składkę brały na siebie ryzyko i rekompensowały przewoźnikom straty ponoszone przez nich wskutek katastrof. Działalność taka wymagała precyzyjnego szacowania ryzyka z uwzględnieniem zagrożeń charakterystycznych dla rodzaju trasy przewozowej, stanu statków, pory roku itp.

W analizach ryzyka, które przeprowadzał w XIX wieku Międzynarodowy Związek Asekuratorów Przewozowych, wykorzystywano kilkusetletnie doświadczenia gromadzone przez 30 krajowych zrzeszeń przewozowych. Idea ubezpieczeń morskich została pod koniec XIX wieku upowszechniona i zastosowana do różnych rodzajów ryzyka zawodowego i egzystencjalnego.

Psychologiczna problematyka ryzyka ujawniała się w powieściowych ocenach zachowań i opisach męstwa, odwagi i cech osobowości łączonych z odnoszeniem sukcesów w różnych dziedzinach. Na przykład żyjący na przełomie XVII i XVIII wieku francuski kupiec i bankier Richard Catillon dostrzegł związek między gotowością do podejmowania ryzyka a skutecznym pełnieniem funkcji przedsiębiorcy.

Po drugiej wojnie światowej, w związku z pojawieniem się nowych, globalnych zagrożeń, powodowanych możliwością użycia broni atomowej i bio­logicznej oraz generowanych przez tzw. wielkie technologie wzrosło społeczne zainteresowanie problematyką ryzyka.

Było ono wzmacniane dostępnością przekazów telewizyjnych o wojnach, katastrofach i kataklizmach oraz manipulatorskich przedsięwzięciach politycznych i gospodarczych.

W środowiskach akademickich problematyką ryzyka zainteresowali się jako pierwsi geografowie i socjolodzy. Podejmowane przez nich badania były skoncentrowane na poznawaniu społecznych i biologicznych kosztów katastrof, analizowaniu zachowania się ludzi uczestniczących w takich sytuacjach oraz na projektowaniu sposobów redukcji niepożądanych ich skutków. W pra­cach psychologicznych poszukiwano odpowiedzi na pytania o to, czym jest ryzyko, jak ludzie je spostrzegają i oceniają, jak można je mierzyć, dlaczego jest ono podejmowane, jak ludzie zachowują się, kiedy zmuszeni są je podjąć lub gdy mogą ryzykować dobrowolnie, oraz jak należy formułować i przekazywać komunikaty o rodzaju ryzyka, jego wielkości i konieczności wykonywania czynności zabezpieczających.

Pod koniec XX wieku pojawiły się nowe zagrożenia. Ujawnił się wirus HIV, wzrosła dostępność psychostymulantów, wzmogło się zainteresowanie niebezpiecznymi sportami, grami hazardowymi i przestępczą rywalizacją. Jednocześnie zmalała motywacja do zachowań prozdrowotnych, chroniąca przed chorobami cywilizacyjnymi. Upowszechnia się podejmowanie aktywności pośrednio autodestrukcyjnej.

Ludzie, poszukując mocnych wrażeń, jedzą i piją za dużo, jeżdżą zbyt szybko, angażują się w niebezpieczne przedsięwzięcia i nie troszczą się należycie o swoje zdrowie i kondycję fizyczną. Jednocześnie coraz więcej ludzi obawia się konsekwencji ataków terrorystycznych, zmian klimatu i bezrobocia.

Do aktualnego obrazu ryzyka w świecie nie jest dostosowana ani wiedza ani praktyka psychologiczna.

Stosowane procedury pomagania niedostatecz­nie zajmują się identyfikacją zagrożeń, szacowaniem oraz redukcją ryzyka.

Pomoc i wsparcie psychologiczne są udzielane jednostkom dotkniętym już skutkami zagrożeń.

Pomimo metodologicznego przygotowania psychologowie zbyt słabo odczuwają potrzebę prognozowania niebezpiecznych warunków i stosowania aktywnej profilaktyki, wykorzystującej technikę analizy ryzyka i procedury zarządzania ryzykiem. Staramy się udzielać pomocy pokrzywdzonym przez los, warunki i własne zachowania, zamiast nie dopuścić do krzywdy, tak jak to robią przedstawiciele nauk technicznych w odniesieniu do zapewnienia jakości produkcji oraz bezpieczeństwa w systemach społeczno-technicznych i ekologicznych.

Dostrzegana potrzeba wzbogacenia użyteczności wiedzy psychologicznej była czynnikiem motywującym do zorganizowania interdyscyplinarnej konfe­rencji umożliwiającej prezentację różnych podejść w badaniach ryzyka. Niniej­sza książka zawiera 15 referatów przedstawiających problematykę tej konfe­rencji i zainteresowania jej uczestników.

Treść książki podzielono na trzy części. W pierwszej przedstawiono sposób rozumienia pojęcia ryzyka i stosowane podejścia badawcze, znaczenie analizy ryzyka w rozwiązywaniu niepewnych sytuacji decyzyjnych. Pokazano koncep­cję ryzyka militarnego, związki zachodzące między podejmowaniem ryzyka a wartościami oraz rolę psychologicznej lokalizacji kontroli w ocenie przyczyn „przekraczania granicy ryzyka" i radzenia sobie z jego skutkami. Problem per­cepcji przyczyn ponoszenia niepożądanych skutków ryzyka uznano za ważny za­równo pod względem poznawczym, jak i z punktu widzenia praktyki terapeu­tycznej - dlatego referat dotyczący przekraczania granic ryzyka, różniący się podejściem metodologicznym od pozostałych, umieszczono w niniejszej książce.

Drugą część pracy przeznaczono na przedstawienie problematyki spostrzegania ryzyka. Prezentowane w niej referaty wskazują, że psychologiczny obraz ryzyka jest subiektywny, wielkość ryzyka jest wyznaczana na podstawie wiel­kości niepożądanych skutków zagrożeń i prawdopodobieństwa ich zaistnienia. Obraz ten ulega modyfikacji pod wpływem perspektywy, z jakiej ryzyko jest oceniane.

Ludzie, tworząc obraz ryzyka, wykorzystują dające się wyróżnić wspólne czynniki uwarunkowane kulturowo.

W trzeciej części książki pokazano związek miedzy skłonnością do ryzykowania a płcią i cechami osobowości oraz zachowaniem.

W tej części przedsta­wiono także uwarunkowania podejmowania przez ludzi aktywności zmniejsza­jącej ryzyko oraz stosowane praktyczne strategie radzenia sobie w sytuacji zagrożeń. Książka zmierza do monograficznego ujęcia problematyki ryzyka. Wpraw­dzie brak w niej informacji o procedurach szacowania ryzyka, diagnozowaniu indywidualnej skłonności do ryzykowania, komunikowaniu o ryzyku oraz o zarządzaniu ryzykiem, ale jej treść stanowi podstawę do tworzenia takich procedur.

Pokazano w niej uzupełniające się podejścia - psychologiczne i techniczne, które zastosowane łącznie wzbogacają obraz ryzyka i rozszerzają fizyczną użyteczność wiedzy o ryzyku.

SPIS TREŚCI :

Wprowadzenie (Ryszard Siudenski)


Pojęcie ryzyka i ryzykowania

Zofia Ratajczak: Kontrowersje wokół pojęcia ryzyka. Źródła i konsekwencje

Piotr Sienkiewicz: Ryzyko w analizie systemowej

Stanisław Jarmoszko: Militarne konotacje pojęcia „ryzyko"

Zbigniew Spendel: Ryzyko a wartości. Aksjologiczny wymiar podejmowania ryzyka

Barbara Dobrzańska-Socha: Przekroczenie granicy ryzyka. Badania psychologiczne osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego


Spostrzeganie ryzyka

Krzysztof Pirecki: Psychologiczne czynniki subiektywności percepcji i oceny ryzyka

Joanna Sokołowska, Barbara Kossakowska: Forma prezentacji informacji o wartościach i szansach a sposób składania tych informacji przy ocenie ryzyka. (Rozszerzenie dymensjonalnego modelu oceny ryzyka)

Maryla Goszczyńska: Subiektywna ocena ryzykowności zachowań młodocianych - perspektywa rodziców i młodzieży

Piotr Gasparski: Percepcja zagrożeń

Anna Adamus-Matuszyńska: Podejmowanie ryzyka w sytuacji konfliktowej


Cechy podmiotowe a postępowanie w warunkach ryzyka

Ryszard Studenski: Płeć i cechy osobowości a gotowość do ryzyka

Małgorzata Glenc: Wymiar pesymizmu / optymizmu a podejmowanie zachowań ryzykownych przez kobiety i mężczyzn

Piotr Gasparski: Związek doświadczeń z ocenami prawdopodobieństwa zagrożeń i aktywnością profilaktyczną

Andrzej Łapa: Zachowania żołnierzy w sytuacjach ryzyka na przykładzie wybranych elementów służby wojskowej

Tadeusz Rotter: Minimalizacja ryzyka w pracy dyspozytora

Summary
Zusammenfassung

Ostatnie egzemplarze z wyczerpanego nakładu - egzemplarz z uszkodzoną folią (brak folii) w dolnym narożniku przedniej okładki jak na fot. !