Prawda i mniemania. Studium filozofii Parmenidesa z Elei - DARIUSZ KUBOK

Z notatki wydawniczej :

Książką otrzymała Nominację do Nagrody Głównej Konkursu im. J. Długosza podczas 9. Targów Książki w Krakowie 2005


Monografia dotyczy całości poglądów jednego z najwybitniejszych myślicieli greckich — Parmenidesa z Elei, który w decydujący sposób wpłynął na kształt nie tylko greckiej, lecz całej tradycji filozoficznej.

Od starożytności po czasy współczesne stanowi on trwały punkt odniesienia i źródło nieustannych nawiązań.

Rozprawa uwypukla szczególną rolę Parmenidesa, szczegółowo podejmuje problem literacko-filozoficznych źródeł myśli wielkiego eleaty, a także zawiera drobiazgową analizę zachowanych fragmentów, uzupełnioną przeglądem i krytyką najważniejszych stanowisk interpretacyjnych.

Autor dokonuje całościowej analizy zachowanych heksametrów. Warto podkreślić spójność przyjętej interpretacji. Publikacja zawiera również przegląd recepcji myśli Parmenidesa. Autor analizuje dzieje „problemu Parmenidesowego" w całej tradycji filozoficznej — od myśli starożytnej aż po czasy współczesne. Całość dopełnia bogata, wielojęzyczna literatura komplementarna dotycząca Parmenidesa oraz indeks osobowy.

Książka ta jest adresowana nie tylko do historyków filozofii starożytnej, ale do wszystkich uczestników współczesnych debat w naukach ścisłych i humanistycznych.

Z książki :

O życiu Parmenidesa nie wiadomo zbyt wiele, a na podstawie zachowanych informacji nie można wypowiadać się o nim także z całą pewnością.

Platon w Parmenidesie (127 a) pisze, że Parmenides wraz z Zenonem przybyli do Aten i tam spotkali się z Sokratesem. Parmenides miał mieć wtedy około 65 lat, Zenon miał niewiele mniej niż 40, Sokrates zaś był jeszcze „bardzo młody" (σφόδρα νέον)...

Tak więc do owego spotkania mogło dojść około 450 r. Zgodnie zatem z tymi szacunkami, Parmenides urodziłby się około 515 r. p.n.e. Świadectwo powyższe nie zgadza się z datowaniem Diogenesa Laertiosa (IX, 21-23), który uważa, że akme Parmenidesa przypada na 69. olimpiadę (tj. 504-501 r.). Szacunki te opie­rają się prawdopodobnie na świadectwie Apollodorosa i dacie założenia Elei (540 r. p.n.e.) ...

Parmenides był synem Pyresa i pochodził ze sławnego i bogatego rodu. Miał także być twórcą dobrych praw dla mieszkańców Elei. Teofrast — za Arystotelesem — twierdzi, że był on uczniem Ksenofanesa, przy czym opinia ta opiera się chyba wyłącznie na dramaturgicznej wzmiance Platona z Sofisty (242 d). Diogenes z kolei — za Sotionem — wiąże bardziej Parmenidesa z pitagorejczykiem Ameiniasem, synem Diochaitasa. Warto zauważyć także, że Par­menides jest bodaj pierwszym myślicielem, którego fragmenty są obficie cytowa­ne i komentowane przez starożytnych badaczy (Platon, Arystoteles, Teofrast, Plutarch, Klemens Aleksandryjski, Sekstus Empiryk, Plotyn, Proklos, a przede wszystkim Simplikios).

WSTĘP [fragmenty]:

Parmenides mi wygląda tak, jak mówi Homer: czcigodny i groźny zarazem.

Platon: Teajtet


Czym jest mądrość? Pytanie to dotyczy tych nieobojęt­nych problemów, które każdy powinien podjąć. Powinność ta, czę­sto dzisiaj kwestionowana, wynika z pewnego rodzaju troski o kształt ludzkiego myślenia o świecie i umiejętności ludzkiego od­najdywania się w nim. Na pytanie, czym owa mądrość jest, odpo­wiada Arystoteles w lapidarnych, a jednocześnie niesłychanie głębokich słowach. Mądrość to nic innego jak επιστήμη περί της αληθείας („wiedza o prawdzie").

Prawda jest jedynym celem wszel­kiego wysiłku filozoficznego i jedyną wartością, która towarzyszy teoretycznemu namysłowi. Filozofia z kolei to droga badania, dro­ga dociekania i zgłębiania istoty rzeczy. Można powiedzieć, że filo­zofia w podstawowym sensie, jako umiłowanie mądrości, to po pro­stu droga; droga nie tylko sprowadza się do symbolu filozofii, lecz filozofia po prostu jest drogą. O drodze można myśleć dwojako. Po, pierwsze, droga może być wyznaczona śladami wędrującego lub, po drugie, droga może zostać ujęta ze względu na cel, ku któremu pro­wadzi. Jeśli filozofia jest drogą, to można ją pojmować bądź jako ślady tych, którzy filozoficznie „wędrują", bądź jako wysiłek ujęty ze względu na cel, do którego dążą. Celem może być tylko prawda, która w tym drugim przypadku, charakterystycznym dla myśli grec­kiej, wyznacza właściwą sobie drogę, która jest ze względu na ów cel pojęta. Prawda zakłada określoną drogę prawdy; prawda jest bowiem celem wszelkiej wiedzy. Stwierdzenie to w sposób najbar­dziej źródłowy spaja wysiłki większości filozofów greckich i nie tylko ich.

Myślicielem, który bezpośrednio podjął problem prawdy i wy­znaczonej przez nią drogi (metody) prawdziwej był Parmenides z Elei. Można więc powiedzieć, że w jakiejś mierze myśliciel ten jest u początku drogi nakierowanej na poszukiwanie prawdy i ma świa­domość obranego przez siebie celu. Alfred N. Whitehead uznaje, iż cała filozofia zachodnia stanowi ciąg przypisów do Platona. W kontekście tego stwierdzenia można by - tak jak to czyni D. Gallop - pójść dalej i powiedzieć, że twórca Akademii w swych poglądach może być interpretowany jako przy­pisy do Parmenidesa. Pogląd taki jest z całą pewnością przesadny, nie uwzględnia bowiem oryginalności i dogłębności analiz Platoń­skich. Niemniej jednak wypowiedź ta zawiera cenną sugestię. Pla­ton kroczy tą samą drogą co Parmenides: drogą prawdy, i w naj­bardziej źródłowym sensie filozofia Platona, podobnie jak Arysto­telesa i ich następców, może być lepiej zrozumiała z perspektywy Parmenidejskich analiz prawdy. Nie ulega więc wątpliwości, że podjęcie refleksji nad dorobkiem filozoficznym Parmenidesa jest konieczne, i to nie tylko ze względu na lepsze zrozumienie filozofii starożytnej, ale przede wszystkim z uwagi na całą tradycję filozofii Zachodu ...

Parmenides napisał poemat, opatrzony prawdopodobnie póź­niej, jak inne dzieła tego okresu, tytułem Περί φύσεως, z którego, zachowało się do naszych czasów ledwie nieco ponad 150 heksametrów w języku greckim i 6 w przekładzie łacińskim.

Dość bogata jest z kolei doksografia dotycząca tego myśliciela, o wiele bogatsza niż iż ta, która znajduje się w wydaniach H. Dielsa i W. Kranza.

W ana­lizie literatury dotyczącej Parmenidesa od starożytności do czasów współczesnych uderza fakt, iż jego poglądy z jednej strony nadmier­nie przeceniano, a z drugiej - ich nie doceniano. Często uważa się wręcz filozofa z Elei za twórcę ontologii, metafizyki, epistemologii, metodologii, a nawet logiki, ale jednocześnie nierzadko wykazuje się aporetyczność, absurdalność, paradoksalność, niekonsekwencję jego myśli. Wynika to z faktu, że poemat Parmenidesa czyta się zwykle pod kątem jakiejś koncepcji, ze względu na określony, do­raźny cel, a nie dla niego samego. Na takie podejście nakłada się także fakt, że w wielu przypadkach egzegeza jego heksametrów jest wybiórcza; tu też redukuje się ją wyłącznie do fragmentów dotyczą­cych prawdy, nie uwzględniając drugiej części poematu, lub odwrot­nie, traktuje się poemat z punktu widzenia wykładu mniemań i spro­wadza się jego oryginalną myśl do interpretacji (jeśli można tak po­wiedzieć) fizykalistycznych ...

Nie ulega wątpliwości, że Parmenides jest filozofem, z którym wiąże się ważny przełom we wczesnej myśli greckiej. Dokonane przez niego rozróżnienie dwóch dróg badania stanowi pierwszy w dziejach przykład krytycznej metodologii, czy też - jak to określa Karl R. Popper - tradycji krytycznej analizy. Ponadto filozof z Elei jest tym, który po raz pierwszy systematycznie podejmuje problem „prawdy", uznając go za naczelną kwestię w swej filozofii ...

Niniejsza rozprawa składa się z czterech części. Pierwsze trzy dotyczą głównych części poematu Parmenidesa, a więc prologu, drogi prawdy i drogi mniemań.

Część pierwsza zatytułowana Pro­log poematu Parmenidesa zawiera analizę fragm. B 1 według wydania DK, który pokrywa się z prologiem poematu. Należy przede wszystkim rozpoznać literackie źródła tego przekazu, gdyż jest to niezmiernie pomocne w dalszej egzegezie. Sama ekspozycja tego wstępu, jak i rozpoznanie podstawowych motywów pozwalają lepiej zrozumieć znaczenie fundamentalnego rozróżnienia, jakie tam się dokonuje.
Poetycki charakter tego prologu często prowokuje do nieuprawnionych interpretacji, które później rzutują na odczytanie całego dzieła. Warto więc przeanalizować nawiązania do Homera, Hezjoda, tradycji orficko-pitagorejskiej, ale także zestawić ten ry­sujący się w poemacie obraz z podobnymi opowieściami zaczerpnię­tymi z mitów, poezji (Pindar), a także z fragmentami dzieł Platona. Konieczna jest również analiza najbardziej wpływowych interpre­tacji prologu (alegoretyczna, szamanistyczna, ujęcie anabastyczne i katabastyczne) i krytyczny namysł nad nimi.

Wszystko to służyć ma rozpoznaniu właściwego celu poematu, jakim jest oddzielenie dwóch dróg badania.

Część druga podejmuje centralny dla eleaty problem, mianowi­cie zagadnienie prawdy. Najpierw ukazano - zgodnie z nakazem Par­menidesa - status drogi prawdy i jej związek z prawdą samą. W tej części omówiono powiązanie prawdy z metodą (drogą), a także poj­mowanie fundamentalnego dla niego powiązania pojęcia prawdy i te­go, jak jest naprawdę. Następnie rozważaniu poddano związek między bytem i myśleniem, związek, który długi czas był przedmio­tem zniekształcających przywłaszczeń. Wreszcie zajęto się proble­mem znaków prawdy, a zarazem warunków tego, co może być uzna­ne za to, co jest naprawdę. W świetle tych analiz podjęto próbę zrewidowania wielu poglądów przyjmowanych w niektórych interpretacjach (jak domniemany monizm absolutny, kulistość bytu, skończoność przestrzenna itp.).

W części trzeciej, która kończy analizę samego poematu Parme­nidesa, przedstawiono założenia drogi mniemań oraz próbę wyja­śnienia jej zwodniczości, czy też niemożliwości ujmowania prawdy, a także próbę zinterpretowania zwrotu „dwugłowi śmiertelni", których poglądy Parmenides systematycznie podważa. Część ta zawiera też egzegezę teorii dwóch form (światła i nocy), która jest podstawą oryginalnego w ujęciu Parmenidesa wykładu do­tyczącego rzeczy mniemanych, czyli takich - jak uczy tego fragm. B 19 - które się zrodziły, rozwijają się i osiągają swój kres, w prze­ciwieństwie do prawd (praw) wiecznych i niezmiennych.

Na tej teorii zasadzają się także szczegółowe analizy filozofa z Elei dotyczące po­strzegania, kosmologii i kosmogonii, a nawet kwestii embriologicznych i embriogenetycznych, które można odnaleźć we fragmentach związanych z drogą mniemań.

Czwarta część podejmuje - z konieczności tylko wybiórczo - pro­blem recepcji filozofii Parmenidesa oraz inspiracji jego filozofią wi­doczną w myśli greckiej, a także w wybranych koncepcjach nowo­żytnych i współczesnych.

Trzeba podkreślić, że całościowy przegląd recepcji myśli eleaty znacznie przekraczałby ramy tego opracowa­nia, dlatego należało się skupić na najważniejszych etapach, któ­rymi są: szkoła eleacka (Zenon i Melissos), filozofia przedplatońska (Empedokles, Anaksagoras, atomiści, Filolaos z Krotony Diogenes z Apollonii, sofiści i megarejczycy), Platon, Arystoteles i wybrani neoplatonicy.

Analizie poddano także inspiracje Parmenidejskie w fi­lozofii późniejszej, przy czym dobór wspominanych tam myślicieli ma tylko jeden cel, a mianowicie ukazanie wielowątkowości tych na­wiązań oraz całego wachlarza jawnych i niejawnych, rozwijających i zniekształcających, pozytywnych i krytycznych odniesień do Par­menidesa. Nie należy traktować tego przeglądu jako wyczerpujące­go wykładu głównych stanowisk interpretacyjnych filozofii eleaty. Projekt ten na razie trzeba odłożyć, ale niewykluczone, że stanie się on przedmiotem dalszych badań.

Poglądy Parmenidesa z Elei inspirują do wielu pytań, nie pozostawiają czytelnika obojętnym, prowokują do dalszych analiz. Być może dzisiaj szczególnie ważny jest taki powrót do źródeł filozofii, aby móc przemyśleć na nowo jej znaczenie i status. To cofanie się do źródeł daje wyraz przekonaniu, że problemy filozoficzne wciąż pozostają nieobojętne ...

SPIS TREŚCI :

Wstęp

Część pierwsza
Prolog poematu Parmenidesa

ROZDZIAŁ 1 Ogród o rozwidlających się ścieżkach

ROZDZIAŁ 2 Motyw κούρος

ROZDZIAŁ 3 Wątki Homeryckie

ROZDZIAŁ 4 Nawiązania do Hezjoda

ROZDZIAŁ 5 Mit o Faetonie i Heraklesie

ROZDZIAŁ 6 Tradycja orficko-pitagorejska

ROZDZIAŁ 7 Interpretacja szamanistyczna i mit Era z Panfilii

ROZDZIAŁ 8 Interpretacja alegoretyczna

ROZDZIAŁ 9 Droga anabazy i katabazy

ROZDZIAŁ 10 Parmenides i Pindar

ROZDZIAŁ 11 Rozróżnienie drogi prawdy i drogi mniemań


Część druga
Prawda

ROZDZIAŁ 1 Droga prawdy   

ROZDZIAŁ 2 Prawda i byt   

ROZDZIAŁ 3 Byt i myślenie   

ROZDZIAŁ 4 Znaki prawdy   


Część trzecia
Mniemania

ROZDZIAŁ 1 Droga mniemań   

ROZDZIAŁ 2 Dwugłowi śmiertelni   

ROZDZIAŁ 3 Teoria dwóch form   

ROZDZIAŁ 4 Koncepcja postrzegania   

ROZDZIAŁ 5 Zarys kosmologii i kosmogonii   

ROZDZIAŁ 6 Fragmenty embriologiczne i embriogenetyczne


Część czwarta
Recepcja filozofii Parmenidesa i inspiracje Parmenidejskie w filozofii greckiej

ROZDZIAŁ 1 Problem „tarczy", czyli o szkole eleackiej

ROZDZIAŁ 2 Filozofia przedplatońska

ROZDZIAŁ 3 Platon i jego domniemane ojcobójstwo

ROZDZIAŁ 4 Arystoteles

ROZDZIAŁ 5 Neoplatonizm

ROZDZIAŁ 6 Zarys dalszych dziejów

Zakończenie   

Literatura   

Indeks osobowy   

Summary   
Zusammenfassung

Ostatnie egzemplarze z wyczerpanego nakładu, mogą posiadać niewielkie ślady magazynowe !