Taki to mroczny czas”. Losy pisarzy śląskich w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej - KRYSTYNA HESKA-KWAŚNIEWICZ

Z notatki wydawniczej :

Prezentowana książka przedstawia losy tych pisarzy śląskich w okresie wojny i okupacji, którzy zostali przez historię uwikłani w scenariusze nierealne na innych terenach Polski.

Zostali ukazani w pracy konspiracyjnej, więzieniach, obozach i w mundurze obcej armii. Omówiono także nieliczne i nieznane ich utwory, które ukazały się w latach 1939 — 1945.

Publikacja zainteresuje przede wszystkim śląskoznawców i historyków literatury polskiej, a przede wszystkim nauczycieli prowadzących zajęcia z wiedzy o regionie.

Z okładki :

Książka przynosi bardzo bogaty materiał dotyczący dramatycznych, nieraz tragicznie powikłanych losów pisarzy ze Śląska.

Nie tylko postacie szeroko zna­ne, jak Gustaw Morcinek, Wilhelm Szewczyk, Zbyszko Bednorz, Zdzisław Hierowski, ale mnóstwo mniej znanych, niesłusznie zapomnianych literatów, którzy zaczynali swoją karierę przed wojną, pojawia się na kartach pracy.

Autorka wy­dobywa z zapomnienia dzieje prześladowań w czasie okupacji hitlerowskiej, szczególnie represyjnych na ziemiach dawnego zaboru pruskiego, ale także późniejsze dzieje prześladowań przez władze PRL, wreszcie, często udanych prób szantażowania i przechwytywania śląskich pisarzy, przymuszanych do kola­borowania z komunistycznym reżimem.

Opiera się na materiałach rękopiśmien­nych, archiwalnych i publikowanych, na bardzo sumiennym przestudiowaniu źródeł i cząstkowych opracowań, na dokumentach i wspomnieniach.

Z recenzji Jana Prokopa

Ta obszerna, odważna i potrzebna praca została napisana bardzo póź­no, ale nie mogłaby przecież liczyć na druk w Polsce Ludowej. Do końca jej istnienia niezmiennie trwały narosłe, krzywdzące stereotypy o postawach Górnoślązaków, w tym również inteligencji, zwłaszcza pisarzy. Kwestiom tym poświęcone jest studium K. Heskiej-Kwaśniewicz. Czyta się je z wzrastającym zainteresowaniem, satysfakcją i przekonaniem o słuszności wywodów Autorki.

Z recenzji Jerzego Pośpiecha

Zamiast wstępu [fragmenty] :

Jeszcze broniła się w Katowicach reduta powstańcza na ul. Matejki, jeszcze trwała harcerska obrona Parku Kościuszki, gdy żołnierze Wehrmachtu wkraczali do stolicy Górnego Śląska, a funkcjonariusze gestapo na podstawie Sonderfahndungsbuch. Polen wiedzieli, że na pewno aresztować trzeba będzie biskupa Stanisława Adamskiego, Zdzisława Hierowskiego, Stanisława Ligonia i ks. Emila Szramka ...

Bardzo to symboliczna reprezentacja, są w niej dwaj wybitni kapłani, intelektualiści, jeden znakomity znawca środków masowego przekazu (co Niemcy, dobrze znający oddziaływanie mediów, potrafili prawidłowo ocenić), popu­laryzator nauki społecznej kościoła, następnie badacz kultury śląskiej, świet­ny publicysta, mecenas sztuki oraz edytor, dalej - dziennikarz radiowy i re­daktor słynnego „Kocyndra", w końcu także wybitny krytyk literacki, o orien­tacji skrajnie prawicowej, a zarazem pracownik rozgłośni katowickiej Polskiego Radia.

Trzeba tu dodać, że okupanci intensywnie poszukiwali śląskich radiowców. Przytoczone nazwiska reprezentują szeroko rozumiane polskie środowisko kulturalne, naukowe i literackie Śląska. A więc to, które dla okupanta wyda­wało się najgroźniejsze.

Ten zapis uzupełniają księgi opolskiego gestapo, w których znalazła, się wybitna poetka ludowa Apolonia Fojcik, publikująca pod pseudonimem Teresa Odrzańska ...

To oni i osoby im podobne przede wszystkim będą interesowały okupanta, który miał zresztą bardzo ułatwione zadanie dzięki jednej z polskich publikacji. W wydanej w 1938 roku książce Czy wiesz, kto to jest, pod redakcją Stani­sława Łozy, znalazły się jednoznaczne określenia pisarzy śląskich, podano także ich adresy, co w momencie wkroczenia wojsk niemieckich właściwie umożliwiło bardzo szybkie dotarcie do nich. Warto zresztą tylko dla przykładu przytoczyć kilka określeń.

Oto na s. 33 przy nazwisku Józefa Bednorza, literata i publicysty, podawano: „Praca konsp. Na Śląsku, więź. przez Niemców. Pod­czas plebiscytu kier. Gaz. Niem. w Raciborzu, wyd. w duchu polskim. Udział w III powst. śl. Red. Powstańca Śl. [...]. Chorzów, Szopena 5". 

Kazimierza Gołbę  scharakteryzowano następująco: „Wygłasza odczyty propag. Na Ślą­sku po plebiscycie i org. kursy świetlic. [...] Katowice, Św. Pawła 9 m. 5, tel. 3-03-65".

Emanuela Imielę (Karol Dym) określono: „Uczestn. powst. g-śl. i akcji plebiscyt. [...] Katowice, Andrzeja 25 m. 5", a Gustawa Morcinka: „Brał udz. w plebiscycie na Śl. Ciesz. i Śl. Górn. Propagator Śląska za pośredn. odczytów, pr. lit. i public. [...] Skoczów (Śl. Ciesz.), Ustrońska 500".

Podobne informacje podano o Zofii Kossak i Pawle Kubiszu. A przecież swą służbę pisarską podejmowali wymienieni pisarze tu w sposób celowy, programowy, także świadomi ryzyka. Zarówno ci, co przybyli na Śląsk w dwu­dziestoleciu międzywojennym, jak i ci, co mieszkali tu od pokoleń, mający często w biografii własnej lub rodzinnej udział w powstaniach śląskich.

Nie mogli tylko przypuszczać, że tak szybko zapłacą za swój życiowy wybór. Zapewne taka świadomość była powszechna, skoro w opracowaniu Stanisława Łozy podano dane będące w gruncie rzeczy groźną informacją dla przyszłego okupanta.

Zachowania i działalność pisarzy śląskich w latach 1939 — 1945 to ważne i nieopracowane dotąd zagadnienie. Być polskim pisarzem na Śląsku było o wiele trudniejszym zadaniem niż w innych dzielnicach Polski.

Tu bezwzględ­niej niż gdzie indziej okupant wydawał walkę polskiemu słowu, tu należało przymusowo uczęszczać do niemieckiej szkoły od najmłodszych lat, system szkolnictwa zasadniczo różnił się od obowiązującego na ziemiach Generalnej Guberni, a także innych ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy.

Tu nawet niemożliwe było tajne nauczanie ze względu na duże przemieszanie ludności polskiej i niemieckiej, także napływowej, nieżyczliwie obserwującej zachowa­nia Ślązaków.

Sytuację pogarszały przymusowe wysiedlenia osób, jak je okreś­lano, „niezdolnych do zniemczenia" i przydzielanie ich domostw i gospo­darstw sprowadzanym kolonistom.

Dramatycznie nad ludnością zaciążyła folkslista. Na Śląsku terror był stokroć silniejszy, a liczba agentów gestapo większa — każdy odruch polskości tępiony był niemiłosiernie.

Powiedział gaulaiter Bracht:

Przyszliśmy na zew pieśni Nibelungów legendarnych i zostaniemy tutaj, czy ktoś chce, czy nie [...]. A tym, którym się roją jeszcze sny o Pol­sce, oświadczamy, że nie ma takiego ducha na Górnym Śląsku, a wszystko, co straszy tu jeszcze polskością, zostanie raz na zawsze wymazane i wy­palone żelazem.

Narzucony Śląskowi status wewnętrzny III Rzeszy określał bezwzględne formy germanizacji. Tylko tutaj powstał na skalę powszechną problem folkslisty, podziału ludności na cztery grupy w zależności od stopnia zaangażowania narodowego. W trzech pierwszych ludność zrównano w obowiązkach z obywatelami III Rzeszy, często wbrew woli samych Ślązaków. Kilkuwiekowa zależność od niemieckiej administracji państwowej i działania zmierza­jące do germanizacji oraz zerwania kontaktów z kulturą polską zamieszka­łej tu ludności, doprowadziły do sytuacji, w której opowiedzenie się za naro­dowością polską było bardziej dramatyczne i moralnie powikłane niż tam, gdzie nie było podobnych represji.

Często dramat rozgrywał się pomiędzy ko­niecznością respektowania zarządzeń okupanta a wiernością wobec własnych wyborów moralnych. Dramatyzm takich decyzji stał się także udziałem twór­ców urodzonych poza Śląskiem, którzy związali się z nim w czasie dwudziestolecia lub jeszcze od okresu powstań i plebiscytu, ze względu na tematykę utworów i miejsce zamieszkania oraz związki z tutejszym życiem literackim.

Przypomnijmy, że Zofię Kossak przez całą wojnę poszukiwało gestapo za Nieznany kraj. Nie do pomyślenia była więc jakakolwiek konsolidacja środowiska, nie mogła działać, jak w Warszawie, „kuchnia literacka", nie było Stawisk Iwaszkiewiczów ani żadnej formy pomocy materialnej dla pisarzy, nikt nie zawierał z nimi umów na dzieła, które miały być wydane po wojnie, ponieważ nie funkcjonowały tajne wydawnictwa ...

Szybko też twórczość najwybitniejszych pisarzy śląskich trafiła na niemieckie wykazy „książek zakazanych". Na listach opracowywanych przez Główny Urząd Propagandy w Krakowie (pierwsza ukazała się w kwietniu 1940 roku), np. na liście nr 4, znalazło się też m.in. zalecenie wycofania z obiegu i konfiskaty wszystkich wydawnictw Instytutu Śląskiego w Katowicach. Inne listy zawierały całe piśmiennictwo poświęcone Pomorzu, Śląskowi i Prusom Wschodnim, skonfiskowano też m.in. całą twórczość Gustawa Morcinka i Zofii Kossak. Ten fakt był zarazem wyrokiem na pisarzy.

Jak płaciło się za pisanie o Śląsku doskonale obrazują losy Stanisława Wasylewskiego. W jego ogromnym dorobku literacko-dziennikarskim były szkice historyczne poświęcone dziejom kultury polskiej, głównie czasów oświecenia i romantyzmu, oparte na bogatych źródłach, napisane znakomitym barwnym językiem, ubarwione uroczą anegdotą, jak np.: Na dworze króla Stasia, Romans prababki, Portrety pań wytwornych, Twarz i kobieta. Pisał też doskonałe, pełne życia powieści biograficzne, a także dziesiątki opowiadań i felietonów oraz pasjonujące wspomnienia.

Śląskowi poświęcił przepiękną monografię Na Śląsku Opolskim, Szkice serdeczne i przewrotne oraz tom legend i baśni śląskich pt. Meluzyna, czyli Panna ze śląskiego wiatru.

Związany najserdeczniej z Kresami, w roku 1927 opuścił Lwów i przeniósł się do Poznania. W miasto wrósł szybko, choć nie bez oporów; lata poznańskie w biografii Wasylewskiego to czas wielkiej prosperity i aktywności literackiej, dziennikarskiej, naukowej (uwieńczonej doktoratem). Salon państwa Wasylewskich, pełen wykwintnych antyków i wyszukanych dzieł sztuki, chętnie od­wiedzała śmietanka arystokratyczna i kulturalna Poznania. Z Poznania było blisko na Śląsk Opolski. Odpowiadając na apel Związku Polaków w Niemczech do pisarzy polskich, aby opisali prawdę o sytuacji Polaków żyjących na Śląsku przyłączonym do Niemiec, w latach 1933 — 1935 odbył pisarz kilka podróży na Opolszczyznę i jeżdżąc w towarzystwie Arki Bożka po opolskich wsiach i miasteczkach, zaczął z pasją gromadzić materiały, prowadzić gruntowne studia śląskoznawcze, nawiązał wiele kontaktów z lu­dźmi, głównie działaczami Dzielnicy I Związku Polaków w Niemczech, bywał też w Konsulacie RP w Opolu i u ks. Emila Szramka w Katowicach. To wszystko przywiodło go do „odkrycia" fascynującego tematu: Śląska Opols­kiego ...

W roku 1939, we wrześniu pisarz musiał szybko opuścić Poznań, poszukiwali go Niemcy.

Jerzy Pośpiech przytacza taką relację: „SS wpadli do mieszkania i porąbali jego [Wasylewskiego] portret wołając:

»Drugi tom o Śląsku Opolskim będzie pisał przez 20 lat w Dachau«".

Zniszczono wówczas wspaniałą bibliotekę pisarza, liczącą 8000 woluminów (w tym jeden z największych zbiorów pamiętników polskich), dzieła sztuki i stylowe meble. Pisarz, uciekając w popłochu, nie zdołał zabezpieczyć swego dobytku, dokonał wówczas rzeczy dla bibliofila strasznej: wyrwał z książek strony z dedy­kacjami, było ich trzysta, i w ten sposób je ocalił.

Powojenne losy pisarza nie były dla niego łaskawsze. Wtedy właśnie, po wojnie, spotkały go poważne przykrości i oskarżenia o kolaborację.

W 1945 roku w czasie walnego zjazdu Związku Literatów Polskich na przedstawiony przez S.R. Dobrowolskiego wniosek oddziału łódzkiego bez żadnych dochodzeń podjęto uchwałę, która wykluczała Wasylewskiego ze Związku za kolaborację z Niemcami [...] — w gruncie rzeczy chodziło o powiązania konspiracyjne pisa­rza z Konfederacją Narodu Polskiego — w ślad za tym poszło uwięzienie na 13 miesięcy, po czym autor Na Śląsku Opolskim stanął przed sądem.

Żarliwie jako świadkowie bronili pisarza Arka Bożek, ks. M. Rękas, Julian Przyboś i inni ...

Wyrok zapadł uniewinniający, a wychodzącemu z sądu pisarzowi publiczność zgotowała owację. Nagonka jednak trwała nadal. Atakowali Jan Szczawiej, Adam Ważyk, a Jan Kott, napisał: „[...] nie ludzie typu Wasylewskiego budzić będą polskie echa tej [śląskiej] ziemi". Sąd Najwyższy też pisarza uniewinnił.

A jednak do dnia dzisiejszego Związek Literatów Polskich nie zrehabilitował Stanisława Wasylewskiego ! ...

Nie udało się dokładnie odtworzyć losów wszystkich pisarzy śląskich zarówno z powodu braku materiałów, jak i niepamięci spowodowanej upływem czasu. Przypadki powodzenia tych zamierzeń można potraktować jako egzemplifikację, w pewnym sensie sytuację modelową. Najpełniej rysują się postaci Zofii Kossak, Gustawa Morcinka i Zbyszka Bednorza, Józefa Ryszki oraz Emanuela Imieli, a także dziś już błogosławionego ks. dr. Emi­la Szramka. Mogą mieć one w pewnym sensie charakter wzorcowy — zarówno w wymiarze generacyjnym, jak i pozycji pisarskiej — wymienione osoby reprezentują bowiem różne pokolenia (od urodzonego w roku 1888 roku Emanuela Imieli aż do urodzonego w roku 1920 Józefa Ryszki) i różne statusy pisarskie:

od Zofii Kossak — pisarki o znaczeniu europejskim, Gustawa Morcinka, którego Wyrąbany chodnik był wydarzeniem w literaturze polskiej — po Emanu­ela Imielę, zasłużonego twórcę regionalnego, i Józefa Ryszkę, z pokolenia Ko­lumbów, który nie doczekał opublikowania swych tekstów, choć miał wybitny i oryginalny talent pisarski.

Gdy spojrzeć na wiek tych poległych, widać wyraź­nie, że żniwo śmiertelne zabrało tutaj to pokolenie, które młodość i dojrza­łość przeżywało już w wolnej Polsce, była to pierwsza generacja znakomicie wykształconej inteligencji śląskiej. Choć nie ominęły ich konflikty polityczne w dwudziestoleciu, to przecież byli przywiązani do Śląska, gdzie powracali po studiach, by życie tu czynić lepszym, bogatszym. Ich biografia stawała się symbolem awansu społecznego.

Tak można uogólnić refleksję Wilhelma Szew­czyka, piszącego o Pawle Musiole:

Byli pomostem między starszym i młodszym od siebie pokoleniem. Zdając sobie sprawę ze swojej historycznej roli po wiekach niewoli, funkcję tego pomostu starali się pojmować tak, by ustanawiał on trwałą ciągłość międzypokoleniową. Był to w ich rozumieniu wymóg odzyskanej niepodległości. Kultura narodowa była dla nich najsilniejszą więzią z całym narodem polskim i z całą Rzeczpospolitą. Dumni byli z tego, że kulturę tę wzbo­gacały również dawniejsze pokolenia śląskie w właściwej dla nich roli i w danej im sytuacji historycznej.

Niestety, część z nich zginęła, a część na skutek sytuacji powojennej miała „zwichnięty" życiorys; kilka osób pozostało na emigracji. I wynikłej z tego faktu luki już nigdy na Śląsku nie udało się wypełnić.

Nie odtworzono także, nie tylko w wymiarze generacyjnym, tamtego formatu inteligencji. Dla tych, którzy przeżyli, nastąpił czas skomplikowanego uwikłania politycznego, często niszczącego dla ich pisarstwa; dla niektórych otworzyły się kolejne więzienia, jeszcze inni zamilkli i wycofali się z życia literackiego.

Temat ten, popularny w dziennikarstwie śląskim po roku 1945, nie doczekał się dotąd poważnej refleksji naukowej i raczej traktowany był okazjonalnie. Dziś już większość tamtych autorów nie żyje — tym trudniej precyzyjnie odtworzyć ich losy, gdyż nawet biogramy znajdujące się w słownikach często zawierają dane niepraw­dziwe lub informacje ogólnikowe typu „wyjechał do Małopolski" czy „zaginął na wschodzie".

Powstało wiele niedomówień, luk i przekłamań, do czego przyczyniły się zarówno PRL-owska cenzura, okres stalinowski, jak i upływający czas. Dotyczy to nawet postaci czołowych, takich jak Zdzisław Hierowski czy Wilhelm Szewczyk.

Dodatkowy aspekt zagadnienia to owoce powstałej wówczas pracy pisarskiej, także pominięte przez badaczy zagadnienia. Nie tylko to, co pisano o Ślą­sku po wojnie, lecz to, co powstawało w czasie wojny, jak znakomity poemat Wilhelma Szewczyka Noc, napisany w 1940 roku, czy Zbyszka Bednorza dramatyczny i piękny Śląsk wierny ojczyźnie, powstały w roku 1943, nieba­nalna poezja Józefa Ryszki i zupełnie zapomniany utwór dramatyczny Zofii Kossak pt. Gość oczekiwany, powinno zostać omówione dokładnie jako świa­dectwa tamtego czasu ...

Jerzy Święch w bardzo wartościowym opracowaniu Literatura polska w latach II wojny światowej zawarł wzmiankę o Edmundzie Osmańczyku, a także stwierdził: „Na Górnym Śląsku pozostali tylko nieliczni, w większości związani z podziemiem. Należał do nich Wilhelm Szewczyk (1916—1991), którego debiut, poemat górniczy Hanys (1938), zwrócił na siebie uwagę Józefa Czechowicza i znanego krytyka poezji Karola Wiktora Zawodzińskiego. Kontynuacją utworu, z zachowaniem osoby bohatera, był wydany konspiracyjnie na Śląsku w r. 1941 poemat Noc (pierwszy na tym terenie). Kolportowany w od­bitkach maszynowych"...

Pod pojęciem „pisarz śląski" rozumiano tych wszystkich twórców, którzy pochodzili ze Śląska i działali na tym terenie, oraz tych, którzy się nie urodzili wprawdzie na Śląsku, ale tu zamieszkali, pracowali i publikowali swoje utwory, a wrzesień roku 1939 zastał ich w granicach dawnego województwa śląskiego.

W niniejszych rozważaniach terenem obserwacji stał się cały Śląsk Górny w rozumieniu historycznym: od Opolszczyzny po Zaolzie.

Ze względu na obszerność zagadnienia refleksją zostali objęci tylko krytycy literaccy, literaci, badacze, pominięci zaś zostali działacze kultury oraz bibliofile, choć nietrudno byłoby dostrzec w ich losach podobne prawidłowości, znamienne dla sytuacji całej inteligencji polskiej na Śląsku. Postaci najwybitniejszych krytyków literackich oraz badaczy dziejów literatury polskiej na Śląsku uwzględniono przede wszystkim ze względu na rolę, jaką odgrywali nie tylko w tutejszym środowisku literackim, ale całej społeczności czytającej, a także dlatego, że dynamika rozwoju życia literackiego na Śląsku w dużej mierze była uwarunkowana ich działalnością.

I jeszcze jedna uwaga: rzadko się zdarzało, aby pisarz całą okupację spędził w jednym miejscu, najczęściej bywało tak, że udziałem jednej osoby było i więzienie, i obóz koncentracyjny, i konspi­racja.

W związku z tym nazwisko twórcy spotykamy w kilku rozdziałach. W relacjonowaniu losów pisarzy w poszczególnych rozdziałach zastosowano układ chronologiczny ...

SPIS TREŚCI :

Część I

Zamiast wstępu

Pisarze śląscy we wrześniu 1939 roku

W obozach koncentracyjnych

W konspiracji — czas heroiczny

W więzieniach

W mundurze obcej armii — Wehrmacht

Okupacji dzień powszedni

Tajne nauczanie

Najdalsze drogi

I po wojnie


Część II

Inter arma — non silent musae. Okupacyjna twórczość pisarzy śląskich

Z pokolenia Kolumbów: Józefa Ryszki proza i poezja

Gość oczekiwany. Zadziwiająca kariera zapomnianego obrazu scenicznego Zofii Kossak

Z kresów przesłanie ku kresom, czyli Wilhelma Szewczyka poemat Noc

Zbyszko Bednorz: Śląsk wierny ojczyźnie

Śląski epizod Anny Świrszczyńskiej

Zakończenie

Aneks

Bibliografia (wybór)

Indeks osobowy (Jan Kwaśniewicz)

Summary
Zusammenfassung


INDEKS OSOBOWY :

A

Adamczyk Rudolf 111, 204
Adamski Stanisław 9, 26, 53, 79, 80, 82, 91, 130
Anders Władysław 102
Arystoteles 111, 167
Asmansky Eduard zob. Osmańczyk Ed­mund

B

Baczyński Krzysztof Kamil 158, 160
Balcerzan Edward 152, 204
Balicki Stanisław 123
Bandtke Jerzy Samuel 166
Bandurski Jerzy 104
Bańka Józef 39, 40, 204
Baraniak Antoni 124
Baranowicz Jan 23, 24, 67, 76, 82, 84,109, 120, 182, 200
Bartelski Lesław M. 16, 67, 71, 81, 204
Bartosz Stanisław 110
Bartoszewski Władysław 49, 51, 72, 148, 206
Barycz Henryk 168
Baumgardten Aleksander 109, 110, 182
Bąkiewicz 128
Beck Józef 26
Bednorz Herbert 39, 40, 111
Bednorz Józef 10, 40, 115, 164, 194
Bednorz Maria 115, 194
Bednorz Zbyszko 5, 14, 16, 19, 25, 29, 40, 48, 56-63, 68, 75, 84, 109, 110, 112-121, [itd]
Berek Florian 50, 146, 204
Bereś Stanisław 162
Berger Karol 26
Biedroń Tomasz 122
Bielas Leon 182
Bielski Marcin 166
Bienek Horst 183
Bieńkowski Witold 49, 50
Bierut Bolesław 119
Bik Józef zob. Bukar Józef
Biłko Leopold 36, 39
Binaś Andrzej 194
Binaś Teodor 112, 113, 119, 186, 187, 194, 195, 197
Birkenmajer Aleksander 168
Bisping Anna 50
Bisping Józef 50
Błaszczyk Mirosław Jacek 146
Błażyński Zbigniew 118
Bobelak Kazimierz 18, 31
Boda-Krężel Zofia 79
Bojda Stefania 100
Bonczyk Norbert 166
Borejsza Jerzy, właśc. Beniamin Goldberg 67, 110, 117, 118
Borowski Tadeusz 44, 160
Bożek Arka 13, 14, 125, 126, 128
Bracht, gauleiter 63
Braun Jerzy 53
Broda loszko 146
Broda Rudolf 61, 62, 146
Broniewski Władysław 22, 162
Brożek Andrzej 14
Brożek Ludwik 18, 75, 94, 96, 110, 123, 184
Brudny Jerzy 29
Brzoza Jan 35, 120
Buck Pearl 42
Bugnon-Rosset Anna zob. Szatkowska Anna
Bukar Józef 117
Bukraba Czesław 50
Bunsch Adam 22
Burczak Józef 113, 195, 199
Burian Józef 74

C

Charewiczowa Łucja 44
Chejczyk 77
Chłapowski Alfred 127
Chmurny Andrzej 60
Chobot Józef 38
Chojnacki Władysław 94
Chopin Fryderyk 80
Chrobry Bolesław 169
Chrystowska Aleksandra 146
Cudzich Andrzej 146
Cugowski Aleksander 85
Curwood James Olivier 42
Czech Anna 113, 186, 187, 195, 198
Czechowicz Józef 17, 76
Czempielorz Ludwik 186
Czuperska-Śliwicka Anna 72, 73
Czyżewski Bonifacy 87

D

Dal Franciszek 37
Danilewicz-Zielińska Maria 46, 105
Dąbrowska Maria 48
Depta Jadwiga 28
Dermin Ryszard 10, 205
Dickens Charles 23, 186
Dippel Stefan 168
Dlugoborski Wacław 205
Długosz Jan 166
Doboszyński Adam 111-113, 115, 193
Dobrowolski Stanisław Ryszard 14
Dobrowolski Tadeusz Jakub 98, 131
Domoszyński zob. Doboszyński Adam
Drużbacki Franciszek zob. Stanisław Ligoń
Dudek A. 204
Dunin-Wąsowicz Janina 72
Dyma Ferdynand 29
Dyszy Wacław 197, 199

F

Farnik Ernest 30, 94
Fazan Mirosław 15, 28, 74, 81, 86, 100, 204
Fierla Adolf 30, 32, 46, 100, 105
Figa Izrael 129, 130
Fik Ignacy 16, 17, 22, 41, 42, 67, 71, 72
Fik Marta 41
Filarmowicz 131
Filipowicz Kornel 183
Florczak Zbigniew 61
Fojcik Apolonia 10, 28
Fornalczyk Feliks 162, 204

G

Gajcy Tadeusz 160
Gallus Józef 29, 93
Gałecki Włodzimierz 98
Gałuszka Jacek 98
Garczyński Stefan 64
Gawlina Józef 104
Gawor Józef 39, 40
Gerlich Marian 191
Glensk Joachim 204
Gładysz Antoni 184
Goetel Ferdynand 125, 128
Golec Józef 100
Gołba Helena 70, 71, 195
Gołba Kazimierz 10, 16, 21, 31, 39, 70, 71, 95, 110, 179-181, 204
Gołba-Świder Maria 71
Gor Jan zob. Edmund Osmańczyk
Gorywoda Anzelm 124, 125, 127
Goszczyński Seweryn 191
Grabiński Mieczysław 102
Grajewski Andrzej 130, 204
Grażyński Michał 124-126
Grim Emanuel 20, 26, 91, 130
Gródecki Roman 168
Groebel Grzegorz 110
Gruby Erich 84
Grudzień Barbara 84
Gumuła Urszula 67

H

Hadyna Jan 38
Hann Ludwik 101
Hajduk Ryszard 18, 204
Hanzlówna-Łuczyńska Amalia 130
Heler Rudolf 74
Hemar Marian 192
Henzel Władysław 169
Herman Jakub 191
Heska-Kwaśniewicz Krystyna 11, 20, 33, 40, 45, 52, 65, 74, 95, 120, 124, 148, 204, 206
Hierowska Maria 115, 195
Hierowski Tadeusz 115, 195
Hierowski Zdzisław 9, 16, 17, 26-28, 67, 85, 88, 93-95, 100, 110-117, 120-130, 132, 133, 169, 189, [itd.]
Hitler Adolf 26, 27, 144
Hlond August 113, 124
Horwath Władysław 102
Horzyca Wilam 110
Hubert Józef 36
Hulewicz Witold 48, 49
Hume Dawid 116, 167
Hutka Jerzy 110

I

Ignacok Beata 22
Imiela Czesława 61, 92
Imiela Emanuel Konstanty 10, 14, 15, 30, 61, 92, 110, 137, 168
Imiela Maria 61, 92
Ingarden Roman 116, 167
Iwaszkiewicz Jarosław 98

J

Jadwiga, królowa, święta 170
Janiczek Jan 146
Janota Wojciech 84, 206
Jasiczek Henryk 182
Jasionowski Maksymilian 20, 25, 28, 29, 192
Jastrun Mieczysław 160
Jastrzębski Zdzisław 64, 204, 205
Jesionowski Alfred 18, 57, 67, 68, 120, 131
Jętkiewiczowa Janina 50
Jończyk Stefan 59, 72, 148, 206
Juchacz E. 118
Jurgała-Jureczka Joanna 50, 148, 205

K

Kager 98
Kamiński Aleksander 48, 49, 53, 54, 97, 148
Kamiński Stefan 67
Kania Jakub 20, 28, 92
Kania Tadeusz 92
Kann Maria 50, 52
Kantor Tadeusz 12
Kapała Zbigniew 18, 90
Karpiński Franciszek 166
Kasprowicz Jan 36, 93, 166, 191
Kauzik Stanisław 112
Kazimierz Wielki 170
Kempa Konstanty 68
Kędzior Jan 113, 194, 198
Kędziora Franciszek 194
Kędziora Weronika 194
Kielczewska-Zaleska Maria
Kijonka Tadeusz 37, 130, 179, 180, 182
Kisielewski Stefan 58, 66
Kleeberg Franciszek 22
Klon Franciszek 182
Kluzik 124
Kobiela Ludwik 24, 91, 110
Kochanowski Jan 93
Kocjan Teofil 74
Kohut Janusz 148
Kokot Józef Wilhelm 109, 110, 118, 120, 126, 184, 186
Kolbuszowa Eugenia 112
Kołaczkowski Stefan 20, 33, 34
Kołłątaj Hugo 166
Kołodziejski Zenon 37
Konopnicka Maria 168
Kopański Stanisław 102
Kopeć Eugeniusz 21
Koraszewski Jacek 24, 25, 129, 130
Korboński Stefan 52
Korfanty Wojciech 31, 192
Korol Józef 74
Kossak-Szatkowska Zofia 5, 10, 12, 14, 16, 20, 21, 23, 32, 34, 35, 38, 43-51, 53-55, 72, 73, [itd.]
Kossakowa Anna 50, 73
Kossakowa Maria 56
Kostka Edward 103, 206
Kotlarczyk Mieczysław 12
Kott Jan 14
Kotuba, kurator 184
Kowalczuk Janusz 111, 113, 186
Kowalczyk Jan Jakub 18, 30,
Kowalski Kazimierz 14
Koźniewski Kazimierz 14
Krahelska-Filipowiczowa Wanda 50
Kraszewski Tadeusz 61, 70
Kret Władysław zob. Szewczyk Wilhelm
Królikowska Halina 50
Krząszcz Walenty 28, 91
Krzemiński Jan zob. Osmańczyk Ed­mund
Kubina Teodor 56
Kubisz Paweł 10, 30, 62, 76, 103, 132
Kucianka Jadwiga 28
Kuczyński Bogusław 126
Kudera Jan 18, 30, 92, 206
Kuglin Jan 131
Kujawska Maria 90
Kulińska Lucyna 122
Kulis Radosław 146
Kułak Jerzy 122
Kułakowski Jan 205
Kunicka Joanna 44
Kurek Józef 147
Kurpierz Tomasz 122, 205
Kustroń Józef 22
Kutz Kazimierz 85
Kutzmer Ruta 65
Kwiatkowski Jerzy 205
Kwiatkowski Maciej Jerzy 95, 205
Kwiecień Celestyn 27, 63, 105, 205
Kwietniewski Józef 126, 205

L

Lasocka Anna 72
Lelewel Joachim 166
Lewandowicz Adam 195
Lewandowicz Jerzy Bolesław 113, 195, 198
Lewandowicz Stanisław 195
Lewszecki Jerzy 126, 128
Ligęza Józef 57, 120, 123, 192
Ligoń Stanisław 9, 20, 26, 27, 31, 140, 60, 62, 64, 100-104, 108, 110, 171, 206
Litoński Karol 111, 113, 194, 197
Litoński Józef 194
Lompa Józef 66, 166, 172-175
London Jack 140
Lubos Jerzy 80
Lubosz Bolesław 92, 93, 123, 130, 132, 205
Lutman Roman 126, 192
Lutosławski Wincenty 166
Łysko Alojzy 89

Ł

Łakomy Ludwik 22, 108
Łaniewska Katarzyna 95
Łoza Stanisław 10
Łyczynek 112
Łysek Paweł 30, 31, 100, 105-108, 205

M

Madzia, góral 74
Malicki Jan 20, 93, 124
Malinowski Lucjan 166
Marchewka Antoni 56
Marymont, redaktor 117
Mason Robert 127, 128
Matejewski, wicedyrektor 124
Matejko Jan 80
Matusiak Klemens 104
Mazurek Stefania 57, 58, 112, 113, 115, 124, 185, 186, 194, 197
Meyer Hans Abrams 205
Męclewska Krystyna 185
Męclewski Edmund 109, 112
Męclewski Edmund 186, 187, 195
Miarka Karol 166
Michalak Feliks 66
Michalski Konstanty 96, 205
Michejda Józef 184
Mickiewicz Adam 36, 43, 47, 80, 83
Mieczkowska Helena 105
Miękina-Pindur Jadwiga 94, 205
Mikulski Józef 33
Mikulski Tadeusz 121, 123
Milik Karol 194
Milka Franciszka 194
Miodowicz Jan zob. Przybyła Jan
Mitera-Dobrowolska Mieczysława 11, 40, 98, 131, 206
Molenda Janina 11, 97, 205
Morcinek Gustaw 10, 12, 12-16, 20, 23, 32-35, 37, 46, 67, 104, 105, [itd.]
Morcinek Teresa 23, 33, 35, 37, 137
Moskwianka-Fikowa Helena 17, 22, 32, 41,72, 98
Musiał Karol 113
Musiałkiewicz Bolesław 95
Musioł Marta 75
Musioł Paweł 15, 18, 22, 73-75, 78, 81, 85, 116, 131, 133
Mykita-Glensk Czesława 37
Myszor Jerzy 19, 30, 40, 79, 130
Myśliwiec Franciszek 66, 173-176, 178

N

Nałkowska Zofia 126
Namysło Aleksandra 122, 205
Nawrocki Witold 15, 81, 86, 88, 204
Niekrasz Juliusz 74
Niemcewicz Julian Ursyn 166
Nikisz Henryk 131
Nitsch Kazimierz 33
Nor A.C., pseud. właśc. Josef Kavan 111
Norwid Cyprian Kamil 47
Nowak Zbigniew Jerzy 99
Nowakowski Zygmunt 191
Nowicki Czesław 26

O

Obrzud Zdzisław 35
Odorkiewicz Edmund 26, 27, 59
Odrobina Tadeusz 188, 189
Odrzańska Teresa zob. Apolonia Fojcik
Ogrodziński Wincenty 168
Olszewicz Bolesław 168
Opacki Ireneusz 99
Ordęga Adam 17
Ortwin Ostap 24
Osmańczyk Edmund 16, 17, 25, 58, 64-66, 69, 99, 110, 130, 137, 172, 173, 178, 205
Ostrowska Władysława 33

P

Paczkowski Andrzej 204
Pająk Irena 85
Pałka Stanisław 65
Pałaszewska Mirosława 11, 49, 51, 55, 72, 148, 205, 206
Pannenkowa Maria 45
Parnicki Teodor 24
Pasz Józef 74
Pazyra Stanisław 12-32
Piasecki Bolesław 129
Piątek Przemysław 109
Pieńkowski Stanisław 190
Pięter Józef 47
Pietrkiewicz Jerzy 107
Pilarek Franciszek 29, 62-64, 111, 145
Pilarski Alfons 125
Piłat S. 104
Piłatowa Janina 103, 206
Pilch Józef 38
Pilchowa Agnieszka 37, 38
Pilichowski Czesław 186
Piłsudski Józef 38, 104, 164
Piwowar Lech 22
Płaczek Augustyn 112, 113, 184, 186
Podlaska Helena 49
Poeplau Leon 49
Pogan Józef 132
Pol Wincenty 138
Pollak Roman 168
Ponikowska Maria 65
Popiołek Franciszek 115, 193
Popiołek Kazimierz 57, 90, 111-116, 118, 131, 185, 186, 193, 196, 205
Popiołek Stefan 10
Popiołek Tadeusz 184
Popiołek Zofia 115, 193
Pospieszalski K.M. 11, 205
Pośpiech Jerzy 13
Potocki Wacław 93
Potysz Franciszek 74
Powroźniak Józef 120, 123
Probosz Jerzy 28, 32, 38, 105
Prokop Jan 180, 181, 205
Prus Bolesław 35
Prus Konstanty 30, 46, 206
Prutkowski Nacht Józef 117, 118
Przyboś Julian 14, 42, 50, 110
Przybyła Zbigniew 41
Przybyła Jan 18, 25, 32, 40, 41
Przybyła Maria 41
Przybyła Marta 41
Przybyszewski Stanisław 166
Przyłęcka Maria 44, 72
Putrament Jerzy 67
Pytasz Marek 107
Pytel Józef 196, 197
Pytlos Barbara 45
Pyzik Zdzisław 57, 68, 120, 121, 123

R

Rak Romuald 79
Ratajewski Jerzy 97
Rechowicz Henryk 18
Rej Mikołaj 93
Reymont Władysław 36
Rękas Michał 141
Rod 194
Rodziewiczówna Maria 54
Rogalski Aleksander 109
Rogoziński Stefan 60, 138
Rommel Erwin 102
Rościszewski Lucjan 49
Roth, esesman 42
Różański Józef, właśc. Józef Goldberg 118
Rudnicki Edmund 66
Rumun Edward 27
Rutkowska Maria 18, 206
Rybicki Paweł 130
Ryszka Adam 138
Ryszka Franciszka 60
Ryszka Józef 5, 14-16,18,25, 57, 59-62, 138, 140-142, 144, 145, 164, 165, 179
Ryszka Józef senior 60
Ryszka Szczepan 60
Rzymełka Jan 32

S

Sadowska Maria 44
Sadowski-Jagmin Jan 27
Samsel Roman 88
Schayerowa Bożena 104
Scheler Max 116, 167
Scott, konsul 186
Serafin Franciszek 74, 100
Serwański Edward 18, 119, 206
Siekierska Elżbieta 87
Siekierski Albin 85-89, 130, 182
Sienieńska Katarzyna, św. 72
Sienkiewicz Henryk 35, 145
Sierotwinski Stanisław 17, 151, 206
Sikora Ignacy 185, 194, 195, 198
Sikorski Władysław 79
Siwek W. 70
Skarga Barbara 183
Skierski Zenon 29, 58, 66
Skiwski Emil 125
Skowron Eryk 110, 119, 124-129
Sławińska Irena 121
Słonimski Antoni 101
Słowacki Juliusz 35
Socha Irena 97
Sochol Anna 81
Sokol, lekarz 186
Sołtys Joachim 24, 104
Sołtys Miłosz 41, 98, 104
Sołtysowa Helena 24
Sosnowski Kiryl 164, 186, 195
Sowa 77
Splawiński Lehr Tadeusz 198
Srokowa Irena 205
Stacherski Wacław 160
Stachnik Jan 125
Staff Leopold 36, 160
Stałmach Paweł 166
Starzyński Stefan 65
Steckenbach Brano 101
Stefek Gertruda 43
Steinwender W. 39
Stępień Marian 42, 72
Stochowa Z. 77
Straszewska Maria 54
Suchorowska Danuta 111, 206
Supińska Jadwiga 195
Supiński Adam 195
Supiński Witold 113, 195, 199
Sylwester Antoni 127
Szafar Tadeusz 117
Szatkowska Anna 38, 55, 56
Szatkowski Witold 50, 55, 72
Szczawiej Jan 14
Szczepański Jan Józef 192
Szefer Andrzej 205
Szekfu, profesorstwo 102
Szewczyk Anna 115, 195
Szewczyk Grażyna 83, 84
Szewczyk Hieronim 115, 195
Szewczyk Stefania 126
Szewczyk Wilhelm 5, 15-17, 29, 67, 75, 80-85, 88, 89, 93, 109-113, 115-133, 151-153, 157-163, [itd.]
Szkudlarz, wiceprezydent 41
Sznurowacki Jan 26, 40
Szpaltenstein 194
Szramek Emil, bł. 9, 13, 14, 18, 30, 32, 38-40, 168, 206
Sztaudynger Jan 114
Szuścik Jan 38
Szweda Konrad 40
Szymiczek Franciszek 169

Ś

Śleziona Wilhelm 66, 173, 174, 177, 178
Śliwińska Zofia zob. Zofia Kossak
Smieja Florian 100, 101, 107, 108
Światło Józef 118
Świderski Edward 55
Święch Jerzy 10, 17, 71, 105, 146, 156, 206
Świrszczyńska Anna 5, 65, 171-173, 175-178, 205
Świrszczyński Jan 171, 172

T

Tabaczyński Stanisław 165, 170
Tałuć Katarzyna 30, 206
Targ Alojzy 18, 56-59, 61, 62, 74, 75, 79, 93, 109-115, 118, 119, 124, 126, 131-141, 184, 193-195
Tasarzowie 56
Tatarkiewicz Teresa 116, 167
Tatarkiewicz Władysław 116, 167
Tatomir Mieczysław 112, 113, 195, 198
Teresa z Lisieux, św. 36
Terlecki Tymon 17
Thomas Alfons 29, 80
Tkaczyk Anna 194
Tomaszewska Maria 50
Tracz Czesław 197, 198
Trzcińska O. 112
Trzciński Stefan 112
Trzecielińska-Polus Aleksandra 40
Turczak Trofim 101
Turlejska Maria 161
Tuwim Julian 101, 119, 190, 191

W

Waczyk Antoni 125
Walczak Jan 82, 125, 206
Waldorff Jerzy 58, 66
Walica Ludwik 74
Walter-Janke Zygmunt 74
Wanat Leon 72
Wantuła Jan 74, 91, 121
Wardas Józef 168
Wardasówna Marta 119
Wasilewski Zygmunt 190
Wasylewski Stanisław 12-14, 177
Wawrzynkiewicz T. 125, 127
Ważyk Adam 14
Wąs Franciszek 121, 122
Wąsowicz Krzysztof 72
Wąsowicz Stanisław 53
Widera Aleksander 24, 32, 42, 43, 76-78, 84, 90, 93, 117, 132, 137, 179, 182
Wieczorek Alojzy zob. Widera Aleksan­der
Wierzyński Kazimierz 101
Wiktor Jan 67
Wilczańska Wanda 49, 72
Wohlden Kurt 102
Wojciechowski Zygmunt 57, 65
Wojewódzki Michał 54
Wojtyła Karol, papież 150
Worcell Henryk 191
Woźniakowski Krzysztof 206
Woźniczka Zygmunt 109, 111
Wójcicki Jacek 146
Wójdk Włodzimierz 98
Wroński Paweł 48
Wróblówna Róża 59
Wrzosek Antoni 52
Wydra Anna 195
Wydra Marek 61, 112, 113, 116, 195, 199
Wydra Reinhold zob. Wydra Marek
Wydra Ryszard 195
Wydrzyński Andrzej 111, 120, 132, 182
Wypler Jan 93
Wyrębska Helena 193
Wyrębski Franciszek 193
Wyrębski Stanisław 112, 113, 185, 186, 193-196
Wyspiański Stanisław 83, 93
Wyszyński Stefan 124

Z

Zabierowski Stefan 19
Zabierzewska-Żelechowska Janina 25, 119, 120
Zajączek Edward 74
Zaremba Jan Kazimierz 99, 131
Zawadzki Aleksander 190
Zawodziński Karol Wiktor 17
Zielonka Zbigniew 169
Ziemba Stanisław 123, 124
Ziętek Jerzy 82, 184, 206
Zwolski Bogumił 162
Zych Gabriel 27, 101, 102, 206

Ż

Żagań Artur 57
Żebrowski Leszek 122, 205
Żelechowska Janina 94
Żelechowski Włodzimierz 25, 94, 110, 120
Żeromski Stefan 35
Żmij Józef 40
Żółkiewski Stefan 144
Żukrowski Wojciech 16, 81, 82, 110, 126, 130, 206
Życzyński Henryk 46

Uwaga: ostatnie egzemplarze z wyczerpanego w wydawnictwie nakładu !

Egzemplarz z magazynowymi przetarciami błyszczącej tylnej okładki jak na fot. szczegółowych (cztery ostatnie fotografie przedstawiają oferowany egzemplarz).