Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810 roku

Wydano w serii : Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku

WPROWADZENIE

W dniu 23 października 2010 r. odbyła się w Rudach konferencja naukowa, zorganizowana przez Centrum Formacyjno-Edukacyjne Diecezji Gliwickiej w Ru­dach i Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego z okazji 200 rocznicy seku­laryzacji dóbr kościelnych na Śląsku w 1810 r.
Obrady toczyły się w odrestauro­wanych przez diecezję gliwicką pomieszczeniach dawnego opactwa cysterskiego w Rudach.

Zgromadzonych gości powitali: Biskup Gliwicki Jan Wieczorek, Dziekan Wy­działu Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego — ks. prof. dr hab. Stanisław Rabiej i Dyrektor Centrum Formacyjno-Edukacyjnego Diecezji Gliwickiej, ks. mgr Jan Rosiek.

Prelegentami byli naukowcy związani z opolskim uniwersytetem. Tematyka konferencji ograniczona została do wspólnot kościelnych Górnego Śląska, ponie­waż środowisko wrocławskie przygotowywało czterodniową międzynarodową kon­ferencję Pruskie kasaty klasztorne na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i Europie.

Sesji przedpołudniowej przewodniczył ks. prof. dr hab. Kazimierz Dola z Uni­wersytetu Opolskiego, w jej trakcie przedstawiono następujące referaty:

Ks. bp prof. dr hab. Jan Kopiec — Kierownik Katedry Historii i Patrologii Uniwersytetu Opolskiego wykładem Kościół na Śląsku u progu sekularyzacji wpro­wadził uczestników konferencji w problematykę sekularyzacji i przedstawił sytuację Kościoła katolickiego na Śląsku na początku XIX w.

Prof. dr hab. Remigiusz Pośpiech z Uniwersytetu Opolskiego przedstawił temat Muzykalia kościoła Świętych Piotra i Pawła w Nysie
przed i po sekularyzacji, cha­rakteryzując zachowaną kolekcję nut oraz jej dzieje przed i po sekularyzacji.

Ks. prof. dr hab. Franciszek Wolnik z Uniwersytetu Opolskiego swoje wystą­pienie zatytułował Sekularyzacja raciborskich klasztorów dominikańskich. Przed­stawił w nim posekularyzacyjne losy dwóch konwentów dominikańskich: męskiego i żeńskiego — losy majątków, zabudowań poklasztornych, kościołów, archiwum oraz doczesnych szczątków świątobliwej Eufemii (Ofki).

O. dr Błażej Bernard Kurowski OFM z Góry św. Anny w referacie Klasztor fran­ciszkanów na Górze św. Anny w czasie sekularyzacji w 1810 roku omówił zabiegi rządu pruskiego zmierzające do wprowadzenia w życie dekretu sekularyzacyjnego, w sytuacji gdy franciszkanie z Góry św. Anny nie posiadali żadnej fundacji, utrzy­mywali się tylko z jałmużny, a rodzina de Gaschin uznawała klasztor i kościół na Górze św. Anny za swoją własność.

Przerwa obiadowa była okazją do zwiedzenia podniesionego z ruin kompleksu klasztorno-książęcego oraz otaczającego go parku.

W sesji popołudniowej, której przewodniczył prof. dr hab. Remigiusz Pośpiech, przedstawiono kolejne referaty.

W pierwszym wystąpieniu, Odbudowa pocysterskiego zespołu klasztorno-pałacowego w Rudach w latach 1998—2010, ks. mgr Jan Rosiek — Dyrektor Centrum Formacyjno-Edukacyjnego Diecezji Gliwickiej omówił proces odbudowy rudzkiego kompleksu od chwili przejęcia go przez diecezję gliwicką po czasy współczesne.

Ks. prof. dr hab. Kazimierz Dola z Uniwersytetu Opolskiego w wystąpieniu zatytułowanym Zabezpieczenie materialne zakonnic z klasztorów skasowanych na Śląsku Pruskim w 1810 roku szczegółowo omówił losy wszystkich zakonnic z czter­nastu skasowanych żeńskich klasztorów, ich sytuację prawno-kanoniczną, wyso­kość otrzymywanej pensji oraz wartość nabywczą przeciętnej pensji.

Ks. dr Henryk Gerlic z Gliwic w referacie zatytułowanym Sekularyzacja gór­nośląskich kolegiat opisał przebieg sekularyzacji trzech górnośląskich kolegiat: opolskiej, raciborskiej i głogóweckiej oraz czwartej — wspólnoty niemodlińskiej, która była kolegium wikarych ze stojącym na ich czele prepozytem.
Do treści wys­tąpienia w publikacji dołączono biogramy osób tworzących wspomniane konwenty w chwili ich sekularyzacji.

Prof. dr hab. Anna Pobóg-Lenartowicz z Uniwersytetu Opolskiego przedstawiła temat Sekularyzacja klasztoru norbertanek w Czarnowąsach, opisując w nim posekularyzacyjne dzieje klasztoru premonstratensek w Czarnowąsach, losy zabudowań klasztornych, a szczególnie zakonnic, które musiały opuścić klasztor.

W przypisach do poszczególnych artykułów wykorzystano skróty ustalone dla Encyklopedii Katolickiej.

Wyrażamy wdzięczność Szanownym Prelegentom za podjęcie się trudu przy­gotowania i wygłoszenia wystąpień, zaś Uczestnikom konferencji,
szczególnie mieszkańcom Rud i ziemi raciborskiej, za liczną obecność w sali obrad.

Przekazując Czytelnikom niniejszy zbiór, pokłosie naukowej konferencji, wyra­żamy nadzieję, że przyczyni się on do pogłębienia świadomości o dziejach Kościoła na Górnym Śląsku.


Fragment z książki :

Bp Jan Kopiec Opole, UO — KOŚCIÓŁ NA ŚLĄSKU U PROGU SEKULARYZACJI

Dla władz kościelnych diecezji wrocławskiej oraz katolickiego społeczeństwa Śląska w 1810 r. nie mogło być obce echo wydarzeń sprzed siedmiu lat w Rzeszy, kiedy po rozgromieniu Prus zwycięski król Francuzów, Napoleon Bonaparte, do­konał bardzo daleko idących ingerencji w życie tego państwa. Na mocy pokoju za­wartego w Luneville 9 lutego 1801 r. cała lewobrzeżna część Rzeszy włączona została do Francji. Rekompensatą za te straty miała być decyzja o zniesieniu klasz­torów i innych kościelnych instytucji na terenach prawego brzegu Renu, ratyfiko­wana przez cesarza 27 kwietnia 1803 r.; przejętych zostało 112 obiektów, w tym 3 elektorskie księstwa (Kolonia, Moguncja, Trewir), 19 księstw biskupich i 44 opac­twa.
Jednym z elementów tych rozgrywek —jak zawsze w przypadku wojennych zawieruch — stanowiły pieniądze, czyli niezbędne środki finansowe, których w każ­dej epoce było mało.
Owa wielka sekularyzacja z 1803 r. wpisywała się w znaną już od kilku dziesięcioleci postawę oświeconych władców absolutnych, by wspom­nieć terezjańskie i józefińskie reformy w Austrii, wdrażane od lat 60-tych do 80-tych XVIII w., w wyniku których zniesiono blisko 700 klasztorów w całym państwie, czy decyzje Wielkiej Rewolucji Francuskiej z lat 1789—1790 o przejęciu na rzecz państwa wszystkich dóbr kościelnych.
Pociągnięciami tego rodzaju państwa owe pragnęły przeprowadzić swoje plany, na które byli zdecydowani wraz z przyjmo­waniem poglądów, że Kościół musi służyć państwu i nie można mu zostawiać żadnej przestrzeni wolnej, a to w tym celu, by nie powracał on do swych teorii o autono­mii względem państwa.
Bez ziemi, bez pieniędzy, Kościół nie będzie zagrożeniem dla państwa. Tylko metody do zrealizowania tych zamysłów zastosowano różno­rodne.
Tak było w przypadku zniesienia jezuitów, tak odczuły to biskupstwa czy kapituły w Rzeszy.
Kolej przyszła też na Kościół katolicki w Prusach.
Należy najpierw próbować wniknąć w ducha i uzasadnienie tych kierunków działania. Dnia 24 marca 1767 r. król pruski Fryderyk II pisał do Woltera:

Zauważyłem, jak też wielu innych, że tam, gdzie znajdują się klasztory i mnisi, tam lud należy do najbardziej ślepych i oddanych zabobonom
i nie ulega wątpliwości, że jeżeli pójdzie się konsekwentnie, by te azyle fanatyzmu zniszczyć, lud w krótkim cza­sie nadrobi swoje zaległości,
za co też będzie bardzo wdzięczny.

W tym miejscu nasuwa się nieodzowna refleksja, że to krótkie zdanie posiadało swoje głębokie podłoże, w którym mieściła się chęć uporządkowania zasad funk­cjonowania państwa pruskiego zgodnie z nowo ukształtowanymi kierunkami roz­woju państwa, na których opierał on swoje priorytety.

Już H. Raab zauważył, że państwo prusko-brandenburskie wyrosło jako kon­sekwencja i następstwo sekularyzacji.
U fundamentów tej rzeczywistości bowiem znalazła się odważna sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego w 1525 r., z którego mo­gło się rozwinąć świeckie i to w dodatku już protestanckie państwo pruskie, które drogą dalszych, jakże skomplikowanych ewolucji, stało się w 1701 r. zalążkiem nowego państwa, które w ciągu kilku dziesiątków lat XVIII stulecia wspięło się na czoło europejskich potęg.

Praktyka więc przejmowania z rąk kościelnych terenów czy instytucji akurat w przypadku tego państwa stawała się niemal wzorcem.
Nie ulega też wątpliwości, że państwo to znajdowało swoje miejsce na kontynencie na drodze swojej bezkompromisowej postawy, często naznaczonej agresywnym postę­powaniem względem sąsiadów, i posługiwało się nierzadko łamaniem dotychczaso­wych, ustalonych zasad funkcjonowania porządku europejskiego...


SPIS TREŚCI :

Wprowadzenie

BP JAN KOPIEC — Kościół na Śląsku u progu sekularyzacji

KS. KAZIMIERZ DOLA — Zabezpieczenie materialne zakonnic z klasztorów skasowanych na Śląsku pruskim w 1810 roku

REMIGIUSZ POŚPIECH — Muzykalia kościoła Świętych Piotra i Pawła w Nysie przed i po sekularyzacji

KS. FRANCISZEK WOLNIK — Sekularyzacja raciborskich klasztorów dominikańskich

O. BŁAŻEJ BERNARD KUROWSKI OFM — Klasztor franciszkanów na Górze św. Anny w czasie sekularyzacji w 1810 roku

ANNA POBÓG-LENARTOWICZ — Sekularyzacja klasztoru norbertanek w Czarnowąsach

KS. HENRYK GERLIC — Sekularyzacja górnośląskich kolegiat

KS. JAN ROSIEK — Odbudowa pocysterskiego zespołu klasztorno-pałacowego w Rudach w latach 1998—2010


Program konferencji Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810 roku