Polonice et Latine. Studia o literaturze staropolskiej - Piotr Wilczek

Z notatki wydawniczej :

„Polonice et Latine” to zbiór studiów o literaturze polskiej, które powstały w latach 2002–2007, choć – jak przyznaje sam Autor – często inspirowane były wcześniejszymi badaniami i lekturami.

Sam tytuł publikacji, „Polonice et Latine”, stanowi aluzję do utworu Jana Kochanowskiego „Dryas Zamchana Polonice et Latine”. Utwór ten, napisany przez poetę w dwu językach, polskim i łacińskim, przypomina o tym, że kultura staropolska była dwujęzyczna, a łacina stanowiła język równorzędny w komunikacji literackiej.

Książka podzielona została na dwie tematyczne części:

1. „Literatura staropolska – problemy badawcze i dydaktyczne”,
2. „Wokół pisarzy: Kochanowski, Otwinowski, Sęp Szarzyński”.

Zamieszczone w części pierwszej eseje dotyczą różnych aspektów literatury staropolskiej. Okresowi, umownie zwanemu staropolskim, który obejmuje swym chronologicznym zasięgiem takie epoki, jak: średniowiecze, renesans, barok (czasami również oświecenie), w ostatnim czterdziestoleciu zostały poświęcone liczne prace naukowe, rozbijające stereotypowe wyobrażenie na jego temat.

Problemowi oceny okresu w dziejach literatury i utworów wówczas pisanych poświęcony został esej pierwszy.

Drugi zawiera omówienie stanu badań nad poezją łacińską w Polsce. Kolejne trzy teksty dotyczą staropolskiej problematyki religijnej. Następny esej traktuje o marginalnym, aczkolwiek bardzo interesującym zjawisku dawnej poezji wizualnej.

Ostatnie dwa teksty części pierwszej poświęcone zostały problemom dydaktyki i recepcji literatury staropolskiej.
Część druga, jak sam jej tytuł wskazuje, dotyczy: Jana Kochanowskiego, Erazma Otwinowskiego oraz Mikołaja Sępa Szarzyńskiego.

Z okładki :

Prof. dr hab. Piotr Wilczek jest uznanym badaczem literatury staropolskiej, cenionym przede wszystkim za poważne osiągnięcia w badaniach nad literaturą ariańską w dawnej Polsce i polemikami religijnymi w dobie reformacji i kontrreformacji, za prace dotyczące problematyki przekładu literackiego, edukacji polonistycznej, wreszcie za prace i działalność skutecznie popularyzujące literaturę i kulturę polską za granicą, zwłaszcza w krajach języka angielskiego (...). Polonice et Latine... jest, jak głosi podtytuł, zbiorem studiów, gdyż właśnie studium, szkic, rozprawa o niewielkich rozmiarach wydaje się ulubionym gatunkiem wypowiedzi tego uczonego, mającego już w dorobku kilka książek, wydawanych zresztą nie tylko w Polsce. Ten zbiór scala centralny temat, jakim jest literatura polska od średniowiecza do baroku, ukazywana tu w różnych aspektach i perspektywach (...).

Praca Piotra Wilczka Polonice et Latine. Studia o literaturze staropolskiej jest niewątpliwie cennym zbiorem studiów dojrzałego badacza, uczonego o niekwestionowanej pozycji w środowisku akademickim w Polsce i za granicą.

Formułuje niebanalne problemy i tezy, zwłaszcza z poziomu metodologicznego, włącza się twórczo w ważną dyskusję na temat edukacji polonistycznej.

(Prof. dr hab. Mirosława Hanusiewicz. Kierownik Katedry Literatury Staropolskiej, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II)


Prof. dr hab. PIOTR WILCZEK (ur. 26 kwietnia 1962) — literaturoznawca, tłumacz, wykładowca Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, stypendysta i profesor wizytujący uniwersytetów w Chicago, Houston, Londynie i Oxfordzie, członek Komitetu Nauk o Literaturze PAN. Ostatnio opublikował następujące książki: Dyskurs - przekład - interpretacja. Literatura staropolska i jej trwanie we współczesnej kulturze (2001), (Mis)translation and (Mis)interpretation: Polish Literature in the Context of Cross-Cultural Communication (2005), Literatura polskiego renesansu (2005).

Od Autora :

Polonice et Latine to zbiór studiów o literaturze polskiej, które powstały w latach 2002–2007, ale wyrastają często z wcześniejszych badań i lektur autora. Wszystkie dotyczą różnych aspektów literatury zwanej tradycyjnie staropolską, która stanowiła w polskiej refleksji historycznoliterackiej zwarty, wyodrębniany w podręcznikach okres, podzielony na trzy epoki: średniowiecze, renesans i barok.

Czasami dołączano do nich oświecenie, z intencją podzielenia historii literatury polskiej na dwa duże okresy, przedzielone epoką kluczową, jaką miał być dla naszej kultury romantyzm.

Wydaje się jednak, że ważny dla literatury staropolskiej jest właśnie jej przedoświeceniowy, sarmacki charakter, wyznaczany przez etos szlachecki, katolicką metafizykę oraz spory zwolenników reformacji i kontrreformacji, łagodzone dzięki społecznej i religijnej tolerancji. Oceny roli tego okresu w dziejach literatury polskiej i pisanych wtedy utworów literackich zmieniały się w kolejnych dziesięcioleciach, o czym piszę w eseju pierwszym, poświęconym najnowszym tendencjom w badaniach nad literaturą staropolską. Badania te nabrały wielkiego rozmachu w ostatnich czterdziestu latach i w niczym teraz nie przypominają refleksji dawniejszej, pełnej stereotypów, wciąż pokutującej w niektórych podręcznikach szkolnych.

Drugi esej poświęciłem stanowi badań nad poezją łacińską w Polsce, wciąż nieznaną i traktowaną po macoszemu, a przecież mającą tę samą wagę co poezja w języku polskim. Kolejne trzy teksty dotyczą staropolskiej problematyki religijnej: badań nad radykalną reformacją (czyli przede wszystkim dziejami i twórczością braci polskich zwanych arianami), religijnej prozy polemicznej przełomu XVI i XVII wieku oraz problematyki nawrócenia w literaturze staropolskiej.

Następny esej traktuje o rzadkim, marginalnym, ale bardzo interesującym zjawisku dawnej poezji wizualnej, w której też widać religijne napięcia, a przede wszystkim religijną propagandę epoki kontrreformacji. Dwa następne teksty poświęcone są problemom dydaktyki i recepcji literatury staropolskiej, zwłaszcza w kształceniu akademickim w Polsce i w Stanach Zjednoczonych.

Eseje w części drugiej książki poświęcone są poszczególnym autorom: Janowi Kochanowskiemu, Erazmowi Otwinowskiemu i Mikołajowi Sępowi Szarzyńskiemu. Pierwszy esej, zatytułowany W co wierzył Jan Kochanowski? , dotyczy sporów o religijność poety. Nie ma oczywiście szans, by odpowiedzieć na tak postawione pytanie, ale refleksja nad tym zagadnieniem wciąż rozpala emocje badaczy literatury XVI wieku, a może mieć znaczenie również dla tych, których interesuje religijność literatury późniejszych epok. Kolejny esej traktuje o tajemnicach Trenu XIX – utworu, który wciąż wymyka się jednoznacznym interpretacjom. Następny tekst poświęcony jest Erazmowi Otwinowskiemu, autorowi religijnemu z kręgu braci polskich. Kończy książkę tekst o angielskich przekładach poezji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego.

Tytuł książki – Polonice et Latine – stanowi aluzję do utworu Jana Kochanowskiego Dryas Zamchana Polonice et Latine, napisanego przez autora w dwu językach, polskim i łacińskim – nie tylko dlatego, że ówczesny polski władca i protektor poety Stefan Batory nie znał języka polskiego. Kochanowski napisał w dwu wersjach językowych jeszcze kilka utworów. Przypominają one przede wszystkim o tym, że kultura staropolska była dwujęzyczna, a łacina stanowiła język równorzędny w komunikacji literackiej. Moja książka dotyczy właśnie takiej dwujęzycznej kultury. Piszę o tych sprawach bezpośrednio zwłaszcza w pierwszym eseju o najnowszych tendencjach w badaniach nad literaturą staropolską i w kolejnym, przeglądowym tekście o pisarzach łacińskich w dawnej Polsce. Problem dwujęzyczności tej kultury obecny jest jednak w całej książce, gdyż po łacinie pisano teksty literackie i użytkowe, była ona językiem teologii katolickiej i religijnej polemiki. Dwujęzyczność literatury i kultury nie jest zatem głównym tematem tej książki, jednak tytuł nawiązujący do dwujęzycznego utworu jednego z jej głównych bohaterów, Jana Kochanowskiego, ma zwrócić uwagę na główny wyznacznik literatury staropolskiej, która jest w tym samym stopniu literaturą polską i łacińską – czy mówimy o poezjach Kochanowskiego, czy o polemikach religijnych, czy też o wierszach wizualnych. Niezrozumienie tej zasady jest tak wielkie, że w szkolnym nauczaniu literatury polskiej w ogóle pomija się obecnie literaturę w języku łacińskim, a polską literaturę nowołacińską tłumaczy się nieraz na przykład na język angielski nie bezpośrednio, a z przekładu polskiego, co się zdarzyło jednemu z tłumaczy, jak gdyby nie rozumiał on, że literaturę polską czasami trzeba przetłumaczyć z łaciny, a nie z języka polskiego.

Polonice et Latine jest zatem książką o literaturze dwujęzycznej, głęboko inspirowanej przez chrześcijaństwo w całej jego różnorodności wyznaniowej. Literatura ta jest dobrze odbierana do dziś, o czym świadczą jej przekłady na inne języki, zwłaszcza angielski, żywa recepcja krajowa i zagraniczna oraz spory o obecność we współczesnym kanonie. Mam nadzieję, że ta książka odegra swoją rolę jako głos w dyskusji o wartościach dawnej kultury.

12 listopada 2007


SPIS TREŚCI :

Od Od autora

Część pierwsza
Literatura staropolska — problemy badawcze i dydaktyczne

Najnowsze tendencje w badaniach nad literaturą staropolską
Pisarze łacińscy w dawnej Polsce — rekonesans
Radykalna reformacja w Polsce — modele badań w drugiej połowie XX wieku
Religijna proza polemiczna w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku — rekonesans
Nawrócenie — konwersja — przemiana. Kilka uwag o losach pisarzy polskich w czasach reformacji i kontrreformacji
„Ut pictura poesis erit" — związki słowa i obrazu w poezji wizualnej
System kursowy, kanon lektur i standardy kształcenia w nauczaniu literatury staropolskiej
Sarmaci w Nowym Świecie. O obecności i nauczaniu literatury staropolskiej w Stanach Zjednoczonych

Część druga
Wokół pisarzy: Kochanowski, Otwinowski, Sęp Szarzyński

W co wierzył Jan Kochanowski? Głos w sporze o religijność poety i jego poezji
Przez sen czy na jawie? Tajemnice Trenu XIX
Ewolucja przypowieści jako gatunku mowy — od słów Jezusa do Przypowieści Erazma Otwinowskiego
Czy Sęp Szarzyński przemówił po angielsku? Uwagi na marginesie tłumaczeń Sonetów

Bibliografia

Indeks osobowy (Adam Urbanik)

Summary