Polska myśl słowiańska w okresie drugiej wojny światowej - SYLWESTER FERTACZ

Na okładce zamieszczono mapę Imperium Słowiańskiego, sporządzoną na podstawie mapy wydanej przez Konfederację Narodu 1 X 1941 r.


W książce scharakteryzowano uwarunkowania, podstawy ideowo-polityczne i główne nurty polskiej myśli słowiańskiej - rozumianej jako
oparte na idei słowiańskiej rozważania i koncepcje polityczne oraz historiozoficzno-filozoficzne - w okresie drugiej wojny światowej,
a dokładnie w latach 1939-1944 (w 1944 roku nastąpił zmierzch wielu nadziei polskich związanych ze zbliżającym się końcem wojny;
poddano weryfikacji wiele poprzednich założeń programowych; dominującą pozycję zajmowała lansowana przez Moskwę idea
tzw. nowoslawizmu, która stała się częścią doktryny wszystkich proradzieckich ugrupowań w Polsce).
Omówienie głównych nurtów polskiej myśli słowiańskiej w kraju i na emigracji zostało poprzedzone charakterystyką specyfiki polskiego
słowianofilstwa oraz rozważaniami o narodzinach i rozwoju polskiej myśli słowiańskiej do 1939 roku. Ostatnie rozdziały dotyczą możliwości
i zakresu współpracy Słowian Wschodnich, Zachodnich i Południowych w zjednoczeniu słowiańskim - według polskich koncepcji politycznych.



Ze wstępu :

" Klęska wrześniowa 1939 r. była bolesnym ciosem dla całego społeczeństwa polskiego, jednak Polacy w swej większości nie poddali się
nastrojom zwąt­pienia i rezygnacji. Natychmiast po klęsce przystąpili do walki — prowadzonej w różnych formach i na różnych frontach —
o odzyskanie utraconej suweren­ności. Godny uznania jest też fakt, że praktycznie równocześnie z podjęciem działań niepodległościowych
zaczęto myśleć o przyszłości państwa; rozważać środki i możliwości takiego pomnożenia sił Polski, aby już nigdy nie powtórzyła się sytuacja
z września 1939 r.
Przemyślenia tegoż rodzaju, będące udziałem instytucji państwowych, ugrupowań politycznych i wojskowych oraz pojedynczych publicystów
i w Kraju, i na emigracji, oscylowały generalnie wokół dwóch, często się uzupełniających koncepcji: budowy wielkiej i silnej Polski
(tak w sensie duchowym, jak i terytorialno-ludnościowym oraz gos­podarczo-wojskowym); usytuowania państwa w systemie bezpieczeństwa
środ­kowoeuropejskiego, opartym na federacyjnym (konfederacyjnym, unijnym itp.) zespoleniu państw. W bardzo bogaty wachlarz propozycji
polskich w tym okresie wpisywały się przemyślenia i koncepcje odwołujące się do idei lub jeśli ktoś woli — do mitu jedności słowiańskiej.

Odwoływanie się w wielu polskich koncepcjach federacyjno-konfederacyjnych okresu wojny do pokrewieństwa etnicznego Słowian
jako czynnika scalającego lub ułatwiającego integrację krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Południowej nie musiało pociągać za sobą
głębszych konsekwencji teoretycz­nych.
Było w wielu wypadkach prostym stwierdzeniem faktu, że region środkowoeuropejski jest w większości zamieszkały przez Słowian,
którzy w okresie wojny stanęli ( szczególnie Słowianie Zachodni ) w obliczu zagrożenia nie tylko własnej suwerenności, ale wręcz podstaw
bytu narodowego..."


Z treści książki :

" Konieczność budowy środkowoeuropejskiego państwa związkowego, opartego na fundamencie idei słowiańskiej, poparł Ogólnopolski Zjazd SN
(styczeń 1943 r.), a właściwie zjazd grup secesyjnych Stronnictwa oraz wsparła większość Młodzieży Wielkiej Polski, która sympatyzowała
z secesyjnym nurtem w SN wraz ze swym organem prasowym „Wielka Polska".

Koncepcje secesjonistów z SN nie były jednoznacznie akceptowane — przynajmniej w zakresie ich podbudowy ideą słowiańską — przez grupę
Szańca, wywodząca się z przedwojennego ONR — ABC i współpracującą od maja 1943 r. do kwietnia 1944 r. z SN — Secesją w Tymczasowej
Narodowej Radzie Politycznej. Natomiast zbliżone do „secesjonistów" SN poglądy dotyczące zjednoczenia Słowian prezentowali teoretycy
Narodowych Sił Zbrojnych lub też tylko tej ich części, która wywodziła się

z Narodowej Organizacji Wojskowej. Tutaj przypomnijmy, że NSZ
zostały utworzone we wrześniu 1942 r. przez Związek Jaszczurczy (ramię zbrojne Szańca) i część NOW, związaną z SN — Secesją.
Najbardziej chyba reprezen­tatywną dla poglądów tego środowiska

w interesujących nas kwestiach była koncepcja przedstawiona

w opracowaniu
Jana Lilpopa ( pseud. Andrzej Rawicz ) O co walczą Narodowe Siły Zbrojne?. Autor opracowania przyszłość Europy Środkowej widział w utworzeniu
bloku politycznego, gospodarczego i wojskowego w postaci Związku Zachodniosłowiańskiego, „który będzie zdolny przeciwstawić się obu swoim
wrogom równocześnie — Niemcom i Rosji". Pierwszym etapem budowy związku miała być budowa Wielkiej Polski, „w znaczeniu powiększonego
terytorium i mocnych granic strategicz­nych", natomiast drugim — zorganizowanie przez państwo polskie związku państw Europy Środkowej,
obejmującego narody „żyjące na międzymorzu Bałtyk — Adriatyk — Morze Czarne, wtłoczone, podobnie jak Polska, pomiędzy miażdżące
potęgi Niemiec i Rosji. Narody te — to w ogromnej większości najbliższe nam — pisano — bratnie narody słowiańskie lub związane z nami
więzami historycznymi i kulturalnymi, jak Węgrzy, Litwa i narody bałtyckie. Narody te, które które w przededniu wojny nie potrafiły zrozumieć
konieczności dziejowej, nakazującej im się wiązać z sobą, pod przewodnictwem Polski, do obrony przed wspólnymi wrogami —
padły wszystkie po kolei pod przemocą Niemiec lub Rosji. Tej lekcji historii

z pewnością nie zapomną."

Na bazie idei słowiańskiej, jako głównego spoiwa, budowała swą koncepcję Wielkiej Polski i koncepcję imperium słowiańskiego organizacja,
której powstanie, rozwój i przede wszystkim ideologia budzą do dziś bardzo wiele emocji, a mianowicie - Konfederacja Narodu ( KN ),
ugrupowanie o charakterze narodowokatolickim, którego część członków, przede wszystkim kierownictwa, związana była w przeszłości
czy też wywodziła się z Obozu Narodowo-Radykalnego (umowny skrót: ONR — Falanga ). Badania ostatnich lat uzasadniły konieczność
wyróżniania w działalności Konfederacji dwóch wyraźnych okresów.

Konfederacja Narodu powstała we wrześniu 1940 r. jako porozumienie kilku organizacji o charakterze polityczno-wojskowym
(grupa młodzieży Falangi z Jerzym Cybichowskim, Tajna Armia Polska, Znak, Pobudka, Gwardia Obrony Narodowej, Związek Czynu Zbrojnego,
Wawel; udział Grunwaldu jest kwestionowany), z którego w grudniu 1940 r. wydzielono formacje zbrojną — Konfederację Zbrojną.
W marcu 1941 r. z pionu politycznego KN wystąpiła część Pobudki Witolda Rościszewskiego, następnie Znak i część Wawelu.
Rozpad Konfederacji (KN I) był konsekwencją jej heterogenicznego charakteru, włączania się poszczególnych części składowych KN do akcji
scaleniowej w ramach AK; aresztowań na szeroką skalę, przeprowadzanych do zimy 1942 r., wreszcie — animozji personalnych.
W końcu stycznia 1941 r. został dokooptowany do kierownictwa KN zwolniony w kwietniu 1940 r. z więzienia niemieckiego, przywódca
przedwojennego Ruchu Narodowo-Radykalnego, wydającego pismo „Falan­ga", Bolesław Piasecki. Właśnie energiczna akcja Piaseckiego —
jak twierdzi Jacek M. Majchrowski — spowodowała, że dalszy rozkład Konfederacji został zahamowany. Należy jednak przypuszczać,
że właśnie próba zdobycia domi­nujących wpływów w organizacji przez aktywnego, młodego i apodyktycznego polityka mogła doprowadzić
do opuszczenia szeregów KN przez niechętnych mu działaczy, chociażby Pobudki, która w większości nie akceptowała Piasec­kiego.
W każdym razie od wiosny 1941 r. można mówić o dominacji w kierow­nictwie KN B. Piaseckiego i ludzi wywodzących się z ONR — Falanga.
Proces umacniania ich pozycji i jednocześnie proces tworzenia tzw. Konfederacji Narodu II (KN II) trwał aż do lata 1942 r. Ale i KN II nie była prostą
— bo nie mogła być w zmienionych warunkach wojny — kontynuacją przedwojennej Falangi. Można mówić o kontynuacji i rozwoju,
dostosowywaniu do nowych warunków pewnych pomysłów czy też wątków programowych. Jak pisał do J. M. Majchrowskiego jeden z przywódców
KN II, Wojciech Kętrzyński, dość chaotyczny rozwój ideowy i polityczny Konfederacji nigdy nie został cał­kowicie zakończony..."



SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów

Wstęp

Rozdział I

Polacy wobec idei słowiańskiej do wybuchu drugiej wojny światowej

- Narodziny i specyfika słowianofilstwa polskiego

- Etapy rozwoju polskiej myśli słowiańskiej do 1939 r.

Rozdział II

Uwarunkowania i główne nurty polskiej myśli słowiańskiej w okresie drugiej wojny światowej

- Odradzanie się idei słowiańskiej. Ośrodki polskiej aktywności prosłowiańskiej na emigracji

- Główne nurty polskiej myśli słowiańskiej w Kraju

Rozdział III

Podstawy ideowo-polityczne polskich koncepcji słowiańskich

Rozdział IV

Polskie programy słowiańskie o roli Polski w Słowiańszczyźnie

Rozdział V

Białoruś, Ukraina i Rosja a zjednoczenie słowiańskie w polskich koncepcjach politycznych

- Istota tak zwanego problemu wschodniego

- Możliwości i zakres współpracy Słowian wschodnich i Polaków

Rozdział VI

Polacy o miejscu Słowian Zachodnich i Południowych we wspólnocie słowiańskiej

- Rola Słowian Zachodnich i Południowych w zjednoczeniu środkowoeuropejskim

- Możliwości współpracy i jedności ogólnosłowiańskiej

Zakończenie


Wykaz źródeł i literatury
Indeks nazwisk i pseudonimów



Wykaz skrótów :

AAN — Archiwum Akt Nowych
AK — Armia Krajowa
AL — Armia Ludowa
AMSZ, zesp..., w..., t.„, k... — Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ze­spół..., wiązka..., teczka..., karta...
ASK — Archiwum prof. Stanisława Kota
AUL — Acta Universitatis Lodziensis
AUW — Acta Universitatis Wratislaviensis
AZHRL — Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego
BIP — Biuro Informacji i Propagandy (KG AK)
BJ — Biblioteka Jagiellońska
BN — Biblioteka Narodowa
BS — Biblioteka Senatu RP
BZO — Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich
ChOW — Chłopska Organizacja Wolności „Racławice"
CKL — Centralny Komitet Ludowy (CSDSiS)
CKRL — Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego „Roch"
CSDSiS — Centralizacja Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych

i Syndykalistycznych
DIP — Departament Informacji i Prasy DR
DR — Delegatura Rządu RP na Kraj
DSW — Departament Spraw Wewnętrznych DR
DSZ — Departament Spraw Zagranicznych DR
FOP — Front Odrodzenia Polski
GARF, f..., op..., j.chr.... l... — Gosudarstvennyj Archiv Rossijskoj Federacji
KC PZPR — Komitet Centralny PZPR
KN — Konfederacja Narodu
KON — Konwent Organizacji Niepodległościowych
KOP — Komenda Obrońców Polski
KSwP — Komitet Słowiański w Polsce
KZ — Konfederacja Zbrojna
LUNS — Legion Unii Narodów Słowiańskich
MER — Materiały Edmunda Romera
MiP — Miecz i Pług
MKZS — Materiały Komitetu Zachodniosłowiańskiego
NOW — Narodowa Organizacja Wojskowa
NSZ — Narodowe Siły Zbrojne
ONR — Obóz Narodowo-Radykalny
OPW — Obóz Polski Walczącej
OW — Organizacja Wojskowa „Wilki"
PAL — Polska Armia Ludowa
PLAN — Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa
PN — Polska Niepodległa
PPON — Porozumienie Polskich Organizacji Niepodległościowych
PPR — Polska Partia Robotnicza
PPS — Polska Partia Socjalistyczna
PRZS — Polski Ruch Zjednoczenia Słowian
POS — Polska Organizacja Syndykalistyczna
PS — Polscy Socjaliści
PSD — Polskie Stronnictwo Demokratyczne
PZW — Polski Związek Wolności
PZPR — Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
RN RP — Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej
RPPS — Robotnicza Partia Polskich Socjalistów
SD — Stronnictwo Demokratyczne
SN — Stronnictwo Narodowe
SP — Stronnictwo Pracy
SPD — Stronnictwo Polskiej Demokracji
sygn. (akces.) — sygnatura (akcesyjna)
SZP — Służba Zwycięstwu Polski
TAP — Tajna Armia Polska
TOW — Tajna Organizacja Wojskowa („Gryf Pomorski")
WRN — Wolność, Równość, Niepodległość (PPS)
ZD — Zjednoczenie Demokratyczne
ZNUJ — Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
ZON — Związek Odrodzenia Narodowego (Znak)
ZOR — Związek Odbudowy Rzeczypospolitej
ZPL „Orka" — Związek Pracy Ludowej „Orka"
ZPP — Związek Patriotów Polskich
ZSP — Związek Syndykalistów Polskich
ZWZ — Związek Walki Zbrojnej
ZWR — Ziemie Wschodnie Rzeczypospolitej (Wydawnictwo)