Filozofia polska wobec problemu cywilizacji. Teoria Feliksa Konecznego - SONIA BUKOWSKA

Z notatki wydawniczej :

Książka jest skierowana do czytelnika zainteresowanego filozofią dziejów, a w szczególności teoriami ujmującymi dzieje z perspektywy wielości cywilizacji.

Wpisująca się w ten nurt rozważań teoria polskiego historyka i filozofa Feliksa Konecznego (1862 — 1949) warta jest zauważenia nie tylko z powodu samego ujęcia problematyki dziejów w aspekcie cywilizacyjnego pluralizmu, chociaż należy podkreślić, że na przełomie XIX i XX wieku w myśli polskiej była ona jedną z nielicznych koncepcji tego typu. Jej znaczenie polegało również na odrzuceniu rozpowszechnionych w tym okresie interpretacji naturalistycznych objaśniających historię przez analogie z organizmem przyrodniczym.

Feliks Koneczny nie ogranicza się do refleksji nad przyczynami wielości i różnorodności cywilizacji (kwestionuje propozycje rozwiązań tej kwestii przez odniesienie do takich czynników, jak: technika, rasa, język, a z pewnymi ograniczeniami dotyczącymi cywilizacji sakralnych — także religia), ale podejmuje też próbę charakterystyki wszystkich cywilizacji, które jego zdaniem, tworzą obraz współczesnego świata. Spośród nich tylko dwie doczekały się opracowań monograficznych, a materiał dotyczący pozostałych jest znacznie rozproszony.

Dlatego ważnym elementem tej książki jest opis siedmiu wyróżnionych przez Konecznego metod organizacji życia zbiorowego. Widoczne w teorii polskiego filozofa wyakcentowanie antagonistycznego charakteru relacji zachodzących między cywilizacjami pozwala również ulokować ją w zaskakująco bliskim sąsiedztwie koncepcji znanego współczesnego teoretyka cywilizacji Samuela P. Huntingtona.

Nota biograficzna :

Feliks Koneczny urodził się 1 listopada 1862 roku. Jego przodkowie żyli na ziemiach naszych południowych sąsiadów, lecz wywodzili się z rodziny polskiej, przybyłej na Morawy z (za) armią Sobieskiego z kierunku Bytomia. Dzieciństwo i młodość Feliksa związane są już jednak z Krakowem, ponieważ tam właśnie osiedlił się jego ojciec. Po ukończeniu gimnazjum św. Jacka F. Koneczny podjął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie w 1888 roku na Wydziale Filozoficz­nym uzyskał tytuł doktora. W dwa lata później brał udział w ekspedycji archiwal­nej w Watykanie, a w latach 1891—1897 pracował jako adiunkt przy prezydium Akademii Umiejętności. Był również członkiem Komisji Historycznej i Litera­ckiej Akademii Umiejętności.

Dwadzieścia dwa kolejne lata pochłonęła mu praca w Bibliotece Jagiellońskiej, w tym też czasie habilitował się w macierzystej uczel­ni. Jesienią 1919 roku, na wezwanie ówczesnego rektora Uniwersytetu Stefana Batorego, Koneczny wyjechał do Wilna, gdzie wkrótce został mianowany pro­fesorem nadzwyczajnym, a w roku 1922 otrzymał tytuł profesora zwyczajnego.

W 1929 roku, mimo wniosku senatu akademickiego o przedłużenie zatrudnienia, minister Wyznań i Oświecenia Publicznego przeniósł uczonego na emeryturę. Koneczny powrócił więc do Krakowa, gdzie w bardzo trudnych warun­kach spędził lata wojenne i okupację niemiecką. Zaangażował się nawet w pracę konspiracyjną, uczestnicząc w tajnych zebraniach politycznych i naukowych. W czasie wojny przeżył ogromną osobistą tragedię, ponieważ z rąk hitlerow­ców zginęli jego synowie.

Człowiekiem twórczym pozostał do końca życia. Swą ostatnią książkę ukończył w czerwcu 1948 roku, mając 86 lat.

Zmarł w kilka miesięcy później, w lu­tym 1949 roku.

Zainteresowania Feliksa Konecznego były bardzo szerokie, koncentrowały się jednak głównie na trzech dziedzinach: historiografii, zagadnieniach cywiliza­cyjnych oraz problemach religijno-moralnych.

Wiele najwcześniejszych, źród­łowych prac historycznych poświęcił stosunkom polsko-litewsko-krzyżackim. W roku 1889 ukazała się Polityka Zakonu Niemieckiego 1389—90, a w 1891 Szkoła Hozjusza, Sprawa hozylska. Wzajemne stosunki Polski, Inflant i Za­konu Niemieckiego za Zygmunta Starego 1523—1540 oraz Walter von Plettenberg, landmistrz inflancki wobec Zakonu, Litwy i Moskwy (1500—1525); 1893 — to rok wydania Jagiełły i Witolda. Temat znacznej części opracowań historiograficznych stanowiły też zagad­nienia wschodnie, na przykład Dzieje Litwy i Rusi przed unią z Polską (1923), O pierwotnej polskości ziemi chełmskiej i Rusi Czerwonej (1920), Napór Orientu na Zachód (1937).

Wyszedłszy od drobnych epizodów i fragmentów historycznych, Koneczny podjął próbę całościowego ujęcia dziejów narodu i państwa polskiego. Tak po­wstały dwa pierwsze, większe dzieła: Dzieje Polski za Piastów (1902) i Dzie­je Polski za Jagiellonów (1903), wznawiane później kilkakrotnie.

Jego zasługą było również zorganizowanie i wydanie dwutomowej monografii zbiorowej pt. Polska w kulturze powszechnej (1918), w której sam jest autorem kilku zna­czących rozdziałów, takich jak: Warunki pracy kulturalnej w Polsce porozbiorowej, Rzut oka na polskie dzieje gospodarcze, oraz kompilacyjnych zestawień: Wpływy polskie na zachodniej Słowiańszczyźnie i Wpływ literatury polskiej w Słowiańszczyźnie.

Na uwagę zasługuje także twórczość Konecznego tematycznie związana ze Śląskiem, między innymi wydane w 1897 roku Dzieje Śląska, w których pod­kreślał odwieczne dążenie mieszkańców tego regionu do polskości. Do tej prob­lematyki powracał jeszcze wiele razy, przede wszystkim w decydujących mo­mentach dziejowych. Tak powstały: W sprawie górnośląskiej (1905), Stosunki społeczne i ekonomiczne na Śląsku polskim (1905), Oświęcimskie niemie­ckie czy Cieszyńskie polskie (książka ta, wydrukowana w 1917 roku w języku niemieckim i czeskim, znalazła się na stole obrad konferencji pokojowej 1918 roku), Plebiscyt na Śląsku Cieszyńskim (1919), Czeskie a polskie prawa hi­storyczne do Cieszyńskiego (1919).

Ze studiów nad przeszłością Rosji powstała jedna z pierwszych prób ujęcia jej historii w organiczną całość pt. Dzieje Rosji (1917), do czego doszła część tomu drugiego, zatytułowana Litwa a Moskwa w latach 1449—1492 (1929), oraz skrócone, popularne wydanie Dziejów Ro­sji (1921).

Najbardziej interesujące wydają się jednak historiozoficzne prace Feliksa Konecznego, które zresztą sam autor uważał za najważniejsze osiągnięcie swego życia. Jego nauka o cywilizacjach znalazła wyraz w takich dziełach, jak: Polskie Logos a Ethos. Roztrząsanie o znaczeniu i celu Polski (1921, T. 1—2), O wie­lości cywilizacyj (1935).

Nie można także pominąć takich książek, jak Bizantynizm niemiecki (1927), Religia a cywilizacja (1926), Różne typy cywilizacji (1937), czy też wydanych już pośmiertnie w Londynie (nakładem Towarzystwa im. Romana Dmowskiego) : Cywilizacja bizantyńska (1973), Cywilizacja ży­dowska (1974), O ład w historii (1977), Państwo w cywilizacji łacińskiej. Zasady prawa w cywilizacji łacińskiej (1981) i Prawa dziejowe (1982).

Ostatnią grupę stanowią rozprawy na temat religii, etyki chrześcijańskiej, moralności. Należą tu między innymi: Geneza pedagogiki (1889), O pajdokracji (1912), Zawisłość ekonomii od etyki (1931), Święci w dziejach naro­du polskiego (1937), Rozwój moralności (1938).

Wymienione tytuły nie stanowią pełnego wykazu twórczego dorobku Fe­liksa Konecznego, obrazują jednak rozległość jego zainteresowań naukowych. Warto odnotować, że nie była mu obca także literatura piękna i publicystyka, o czym świadczą liczne recenzje oraz sprawozdania zamieszczane w czasopis­mach (w „Przeglądzie Polskim", „Przeglądzie Powszechnym", „Świecie Słowiań­skim" i innych).

WSTĘP :

Jeszcze wśród myślicieli pierwszej połowy XIX wieku dominował pogląd utożsamiający podmiot dziejów z całą ludzkością, ale już w drugiej połowie tego stulecia zaczęto ujmować dzieje przez pryzmat wielu podmiotów zbiorowych. Niemniej jednak koncepcje, które podkreślały typologiczną różnorodność cywilizacji, stały się cechą charakterystyczną myśli historiozoficznej dopiero w początkach wieku XX.

Tendencja ta znalazła wyraz także w ówczesnej historiozofii polskiej, przy czym rodzime teorie podejmujące problem dziejów z perspektywy pluralizmu cywilizacyjnego nie były pozbawione znamion oryginalności.

Z pewnością nie sposób odmówić jej teorii Feliksa Konecznego (1862—1949), który, obok Erazma Majewskiego (1858—1922), zaliczany jest do najwybitniejszych polskich teoretyków cywilizacji.

Oryginalność historiozoficznej koncepcji Feliksa Konecznego przejawia się już  w jego definicji cywilizacji, która zrywa z dotychczasowymi sposobami interpretacji pojęcia i zastępuje je ujęciem strukturalistycznym. Cywilizacja, rozumiana jako „metoda ustroju życia zbiorowego”, miała organizować życie zbiorowe we wszelkich jego aspektach, bez dzielenia go na materialne i duchowe. Z kolei uznanie nierozerwalności potrójnego splotu walki o byt (obejmowała walkę o byt materialny, byt umysłowy oraz byt moralny) sprawiło, że zbędne stało się też jakościowe odróżnianie cywilizacji od kultury.

Różne przyczyny, wydaje się jednak, że chodziło głównie o względy światopoglądowe, spowodowały, że sformułowana przez Konecznego teoria cywilizacji kilkadziesiąt lat nie budziła większego zainteresowania polskich uczonych. Wcześniej została dostrzeżona i doceniona poza granicami kraju, a pierwszą próbę syntetycznego ujęcia filozoficznego dorobku Konecznego podjął profesor uniwersytetu w Moguncji Anton Hilckmann (1900—1970), który opublikował ponad dwadzieścia artykułów na ten temat.

Teoria polskiego myśliciela zyskała również uznanie Arnolda J. Toynbeego, który napisał przedmowę do angielskojęzycznej wersji dzieła O wielości cywilizacyj (On the Plurality of Civilizations. London 1962). W Polsce większe zainteresowanie historyków i filozofów wzbudziła ona dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku.

O zmianie nastawienia do twórczości F. Konecznego świadczą nie tylko coraz liczniejsze wydania jego prac (między innymi reprinty książek opublikowanych wcześniej w Londynie), ale także artykuły i opracowania naukowe oraz monografie poświęcone teorii „wielości cywilizacyj”. Liczne spośród poruszonych w niej problemów nadal pozostają otwarte, a ich dotychczasowa interpretacja, dokonana zarówno w polskich, jak i zagranicznych opracowaniach, nie jest wyczerpana. Można zatem przyjąć, że rozważania zawarte w tej książce są próbą ujęcia historiozoficznych poglądów Konecznego w kolejny schemat interpretacyjny, który oczywiście mógłby być przyczynkiem do dalszych dyskusji. Przedmiotem dociekań są nie tylko najważniejsze aspekty teorii polskiego historiozofa, ale w związku z tym, że teoria owa była wyrazem ogólniejszej tendencji w europejskiej refleksji nad dziejami, porównuje się ją również z innymi sformułowanymi w tym okresie koncepcjami pluralizmu cywilizacyjnego.

Należy zaznaczyć, że w pracy świadomie pominięto kwestię ideologicznego wymiaru koncepcji F. Konecznego, ponieważ wydaje się, że w przyjętym modelu interpretacyjnym mogłaby ona jedynie skomplikować obraz rozważanych zagadnień historiozoficznych.

Wiele emocji budzą zwłaszcza poglądy filozofa na temat cywilizacji żydowskiej, ale trudno zaprzeczyć, że w jego teorii rozważania na temat tej cywilizacji zawierają wyjątkowy ładunek emocjonalny o negatywnym zabarwieniu.

Książka została podzielona na cztery podstawowe rozdziały.

Przedmiotem rozdziału pierwszego jest stanowisko F. Konecznego wobec metody uprawiania filozofii dziejów. Poprzedzono je omówieniem głównych tendencji metodologicznych w historiozofii przełomu XIX i XX wieku oraz prezentacją tych koncepcji, które w przekonaniu polskiego myśliciela wywarły decydujący wpływ na powstanie i utrwalenie zarówno spekulatywnego, jak i empirycznego nurtu w refleksji nad dziejami. W związku z dającą się zauważyć w późniejszej fazie rozważań zmianą nastawienia Konecznego wobec krytykowanej wcześniej metody dedukcyjnej, w rozdziale podjęto także problem modyfikacji jego metodologicznego stanowiska.

Drugi rozdział otwiera zagadnienie zmian w zakresie podmiotowości dziejów, jakie dokonały się w historiozofii na początku XX wieku. W dalszej części rozdziału analizie poddano problem istoty cywilizacji, a także jej relacji do kultury. Przedstawienie propozycji F. Konecznego na tle różnych sposobów rozumienia i definiowania obydwu pojęć umożliwia uchwycenie tych elementów, które stanowią oryginalny wkład polskiego historiozofa w szeroko rozumianą teorię cywilizacji. Głównym przedmiotem rozważań w ramach tego rozdziału jest jednak kwestia wyodrębnienia i usystematyzowania czynników mających decydować zarówno o powstaniu, jak i zróżnicowaniu cywilizacji. Zagadnienie rozpoczyna podział dziejów na dwie przeciwstawne epoki: epokę przedogienną i epokę ogienną; następnie analizie poddane zostały czynniki kreujące cywilizacje, które zgodnie z założeniami tej teorii nie są tożsame z czynnikami wywołującymi różnice między nimi. Kontekst problemowy stanowią także rozważania na temat zależności cywilizacji od rozwoju techniki, rasy, języka i religii. Rozdział zamyka rekonstrukcja poglądów F. Konecznego wyjaśniających przyczyny zróżnicowania cywilizacyjnego.

Kolejny, trzeci rozdział poświęcono charakterystyce siedmiu cywilizacji, które F. Koneczny zalicza do współczesnych nam metod organizacji życia zbiorowego. Kryteriami stanowiącymi podstawę ustalania właściwości poszczególnych cywilizacji są czynniki określone w poprzednim rozdziale. W tym fragmencie pracy podjęto również problem aksjologicznego wymiaru analizowanej koncepcji.

W związku z tym, że jednym z zadań, jakie Koneczny stawiał swojej nauce o cywilizacjach, było odkrycie w dziejach trwałych zasad i prawidłowości, zagadnienie to stanowi treść następnego, ostatniego już rozdziału. Rozważaną koncepcję prawidłowości historycznych poprzedza prezentacja
teoretycznego stanowiska F. Konecznego na tle problemu przezwyciężania ewolucjonizmu w historiozofii.

Oddzielny fragment pracy stanowi nota biograficzna, która oprócz podstawowych faktów z życia Konecznego zawiera również tytuły jego najważniejszych dzieł, w tym między innymi prac historycznych, które ze względu na zakres tematyczny rozważań nie zostały uwzględnione w bibliografii.

SPIS TREŚCI :

Wstęp

Nota biograficzna

Rozdział I
Problem metody w filozofii dziejów

W poszukiwaniu źródeł metody dedukcyjnej w historiozofii
Filozoficzna refleksja nad historią a metoda indukcyjna
Metodologiczne stanowisko Feliksa Konecznego

Rozdział II
Cywilizacja w procesie dziejowym

Od historiograficznego uniwersalizmu do pluralizmu cywilizacyjnego
„Cywilizacja” — interpretacje pojęcia
— „Cywilizacja” i „kultura” jako pojęcia równoznaczne bądź komplementarne
— Pojęciowa opozycja cywilizacji i kultury
— Kategoria cywilizacji w ujęciu Feliksa Konecznego
Początki cywilizacji
Przyczyny różnic między cywilizacjami
— Stanowisko Feliksa Konecznego wobec tradycyjnych ujęć problemu
— Przyczyny różnic cywilizacyjnych według Feliksa Konecznego

Rozdział III
Cywilizacje w świecie współczesnym

Cywilizacja bramińska
Cywilizacja żydowska
Cywilizacja chińska
Cywilizacja turańska
Cywilizacja arabska
Cywilizacja bizantyńska
Cywilizacja łacińska
Aksjologiczne aspekty Feliksa Konecznego teorii cywilizacji

Rozdział IV
Nauka o cywilizacji a prawa dziejowe

Problem przezwyciężania ewolucjonizmu w historiozofii
Prawa rządzące cywilizacjami

Zakończenie

Bibliografia

Indeks osobowy

Summary
Zusammenfassung