Śląskie organy II

WSTĘP

W niespełna 4 lata po zorganizowaniu owocnej konferencji naukowej poświę­conej organom na Śląsku, której wyniki opublikowane zostały w serii „Sympozja” ... odbyło się drugie spotkanie, skupiające uwagę badaczy na „królu instrumen­tów ” usytuowanym w kościołach na ziemiach położonych nad Odrą.
Organizato­rem tegorocznej konferencji, podobnie jak w 2007 r., był jej pomysłodawca oraz spiritus movens — ks. dr hab. Grzegorz Poźniak z Katedry Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, który jednocześnie kieruje Studium Muzyki Kościelnej przy Wydziale Teologicznym w Opolu.
Obie wymienione instytucje patronowały temu ważnemu przedsięwzięciu.

W ramach konferencji poruszano wiele tematów związanych z budownictwem organowym oraz stylistycznie poprawnym wykonywaniem literatury muzycznej stworzonej na ten instrument.
W obliczu faktu, że coraz więcej organów w kościo­łach na Śląsku poddawanych jest gruntownym pracom remontowym, nieodzowną staje się refleksja nad stanem zachowania zabytkowych instrumentów oraz możliwościami ich odrestaurowania. Zagadnienia z tego zakresu są nie tylko bardzo istotne same w sobie, stanowiąc przedmiot zainteresowania badaczy zabytkowych organów, ale mają konsekwencje praktyczne, które są nieodzowne dla rządców kościołów, organmistrzów oraz osób odpowiedzialnych za ratowanie dóbr kultury.
Problematykę konserwatorską w odniesieniu do najstarszych pozytywów na terenie archidiecezji katowickiej przedstawił prof. Julian Gembalski z Akademii Muzycz­nej w Katowicach, a rozstrzygnięcia konserwatorskie w odniesieniu do organów w kościele pw. św. Jana Chrzciciela w Kozłowicach zaprezentował ks. dr hab. Grze­gorz Poźniak z Uniwersytetu Opolskiego.

Kolejnymi ważnymi zagadnieniami w refleksji poświęconej organom są tendencje pojawiające się w budownictwie tych instrumentów, które odnoszą się za­równo do technicznego ich funkcjonowania, jak i preferowanej w danym okresie estetyki brzmienia. Na przykładzie firmy Klimosz i Dyrszlag z Rybnika ewolucję śląskich organów przybliżył ks. dr Krzysztof Kmak (Katowice - Kokoszyce), a preferencje w budownictwie organowym ostatnich 20 lat na terenie archidiecezji kato­wickiej ukazał ks. prof. UŚ dr hab. Antoni Reginek z Katowic.
Z wywodami ks. prof. A. Reginka w dużej mierze koresponduje refleksja dr hab. Władysława Szymańskiego z Akademii Muzycznej w Katowicach, który wskazał na możliwości prezento­wania literatury organowej z wykorzystaniem brzmienia instrumentów znajdują­cych się w tym mieście.

Katolicki Uniwersytet Lubelski od dziesięcioleci prowadzi intensywne badania dotyczące organów w różnych częściach Polski.
Szczególnie zasłużony na tym polu jest ks. prof. dr hab. Jan Chwałek z Katedry Instrumentologii Instytutu Muzykologii KUL, pod którego wnikliwą i fachową opieką naukową powstały liczne prace poświęcone organom.
Pokaźny dorobek badawczy lubelskiej uczelni poświęcony śląskim organom zaprezentowała prof. KUL dr hab. Maria Szymanowicz.

Stan zachowania oraz funkcjonowanie organów w kościołach mają wpływ na przeżywanie sprawowanej liturgii, a także na możliwości koncertowego wykony­wania literatury organowej.
Trud przebadania tych instrumentów w dekanacie Bys­trzyca Kłodzka oraz przedstawienia uzyskanych wyników podjął dr Andrzej Prasał (Świdnica). O organach Bazyliki św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Oleśnicy Śląs­kiej mówił dr Piotr Rójek (AM Wrocław - UO Opole), a założenia techniczne i es­tetyczne organów kościoła pw. Trójcy Świętej w Rachowicach ukazał ks. dr Fran­ciszek Koenig z Uniwersytetu Opolskiego.
„Katowicki olbrzym” - organy kościoła pw. św. Anny w Katowicach - Janowie — był przedmiotem wystąpienia mgr Marty Kogut (Berlin - Rybnik).

Instrumentom jednego z najwybitniejszych organmistrzów działających na Śląs­ku, którym był Adam Horatius Casparini, poświęcone były dwa referaty. Ks. mgr Piotr Dębski (Legnica - AM Wrocław) przedstawił organy Caspariniego, które znajdują się w pobenedyktyńskim kościele pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Jadwigi w Legnickim Polu, a mgr Bogdan Tabisz (Wrocław - Fundacja Opus Organi) przybliżył kwestię restytucji organów chórowych Caspariniego do Bazyliki św. Elżbiety we Wrocławiu.

Niniejszy zbiór materiałów z konferencji poświęconej śląskim organom (brak w nim wystąpień prof. J. Gembalskiego i ks. mgr. P. Dębskiego) uzupełnia arty­kuł mgr Gabrieli Czurlok z Uniwersytetu Opolskiego prezentujący organy Christiana Friedricha Schefflera, które znajdują się w kościele pw. Nawiedzenia NMP w Lubszy.

Obok ukazania wyników badawczych w odniesieniu do śląskich organów, któ­rych podjęli się zaproszeni prelegenci, na uwagę zasługuje sprawna organizacja konferencji oraz liczny udział osób zainteresowanych problematyką organów na Śląsku, wśród których nie zabrakło studentów opolskiej muzykologii, jak i uczniów Studium Muzyki Kościelnej, którzy pod kierownictwem głównego organizatora, ks. dr. hab. G. Poźniaka, aktywnie włączyli się w przebieg tego cennego naukowego forum wymiany myśli i doświadczeń.

Organy zawsze zachwycały swą konstrukcją, a przede wszystkim swoim brzmie­niem. Instrument ten nie utracił swej aktualności i atrakcyjności po dziś dzień, dla­tego zachowanie przejętego dziedzictwa oraz budowa nowych organów stają się nieodzowne. Konieczność owa wynika również ze szczególnego znaczenia tego instrumentu dla życia duchowego człowieka. Jego brzmienie bowiem podnosi umysł i serce ludzkie do Boga oraz spraw niebiańskich i jednoczy ludzi między sobą. Od sprawnych instrumentów, dobrej muzyki organowej i wykonywania jej na możli­wie najwyższym poziomie zależy kształt sprawowanej liturgii, a poniekąd również intensywność przeżywanej wiary.

Ks. Piotr Tarlinski

WPROWADZENIE

Na terenie województwa opolskiego wpisanych jest do rejestru zabytków 70 organów, niemalże 300 znajduje się w ewidencji obiektów zabytkowych i nie jest to z pewnością pełna lista ze względu na powszechne występowanie tych instru­mentów nawet w niewielkich parafiach Opolszczyzny.
Wykazy te są systematycznie uzupełniane przez służby konserwatorskie, co roku powstają kolejne dokumentacje. Wciąż jednak wiedza o zasobach i stanie zachowania tych zabytków jest niepełna. Tym bardziej więc cieszy inicjatywa konferencji organoznawczej poświęconej ślą­skim organom, jest to bowiem świetna możliwość przedyskutowania problematyki dotyczącej użytkowania i konserwacji tego typu obiektów, ale także poznania his­torii i ewolucji śląskich organów.

Przez wiele lat poważnym problemem w zachowywaniu tej części naszego dziedzictwa był brak fachowców i możliwości finansowych ratowania często in­tensywnie eksploatowanych instrumentów.
W efekcie prowadzone były naprawy doraźne, czasami pozostawiano zdekompletowany instrument, wprowadzając współ­czesne organy. W ostatnim dziesięcioleciu zauważalna jest zmiana w podejściu do historycznych organów przez ich użytkowników, coraz więcej realizowanych jest działań konserwatorskich uwzględniających prace przy szafie organowej, jak i przy samym instrumencie.
Przywracana jest im ich wartość estetyczna i muzyczna. Dzia­łania te, w powiązaniu z badaniami oraz aktywną pracą dydaktyczną prowadzoną na kierunku muzykologii Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, dają nadzieję na pełniejsze rozpoznanie problematyki budownictwa organów na Śląsku Opolskim oraz objęcia ich w przyszłości większą ochroną prawną i konserwator­ską, co, mam nadzieję, przyczyni się do ich zachowania dla przyszłych pokoleń.

Mgr Iwona Solisz
Opolski Wojewódzki Konserwator Zabytków


TREŚĆ :

Słowo wstępne (ks. Piotr Tarlinski)

Wprowadzenie (Iwona Solisz)

Ks. Krzysztof Kmak — EWOLUCJA ŚLĄSKICH ORGANÓW NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH INSTRUMENTÓW FIRMY KLIMOSZ I DYRSZLAG Z RYBNIKA

1. Zarys działalności firmy Klimosz i Dyrszlag z Rybnika
2. Organy Heinricha Dürschlaga
3. Organy firmy Dürschlag und Sohn
4. Organy firmy Klimosz i Dyrszlag
5. Przykłady ewolucji w poszczególnych elementach analizowanych instrumentów
6. Zakończenie

Ks. Franciszek Koenig — ORGANY KOŚCIOŁA PW. TRÓJCY ŚWIĘTEJ W RACHOWICACH. Historia oraz założenia techniczne i estetyczne nowo zbudowanego instrumentu

1. Historia kościoła pw. Trójcy Świętej w Rachowicach
2. Historia organów w kościele pw. Trójcy Świętej w Rachowicach
3. Projekt nowego instrumentu i realizacja dzieła jego budowy
4. Zakończenie

Piotr Rojek — ORGANY BAZYLIKI ŚW. JANA APOSTOŁA I EWANGELISTY W OLEŚNICY ŚLĄSKIEJ

Marta Kogut — KATOWICKI OLBRZYM — ORGANY W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W KATOWICACH - JANOWIE

Maria Szymanowicz — ŚLĄSKIE ORGANY W BADANIACH KATEDRY INSTRUMENTOLOGII INSTYTUTU MUZYKOLOGII KUL

Władysław Szymański — OBECNE INSTRUMENTARIUM ORGANOWE KATOWIC W ASPEKCIE KONCERTOWO-REPERTUAROWYM

Ks. Grzegorz Poźniak — ORGANY JACOBA SPIEGLA W KOŚCIELE PW. JANA CHRZCICIELA W KOZŁOWICACH. Problematyka konserwatorska

1. Historia organmistrzowskiej rodziny Spiegel
2. Organy Jacoba Spiegla w kościele pw. św. Jana Chrzciciela w Kozłowicach
3. Prace konserwatorskie przy organach w Kozłowicach

Andrzej Prasał — ORGANY W KOŚCIOŁACH DEKANATU BYSTRZYCA KŁODZKA

1. Bystrzyca Kłodzka (Habelschwerdt) — parafia pw. św. Michała Archanioła
2. Bystrzyca Kłodzka — kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła
3. Bystrzyca Kłodzka — kościół pomocniczy pw. św. Floriana
4. Bystrzyca Kłodzka — kościół pomocniczy (dawny szpitalny) pw. św. Jana Nepomucena
5. Bystrzyca Kłodzka — kaplica szpitalna pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych
6. Wyszki (Hohndorf) — kościół filialny pw. św. Jana Chrzciciela
7. Długopole Dolne (Niederlangenau) — parafia pw. św. Jerzego
8. Długopole Dolne — kościół parafialny pw. św. Jerzego
9. Ponikwa (Verlorenwasser) — kościół filialny pw. św. Józefa Robotnika
10. Gorzanów (Grafenort) — parafia pw. św. Marii Magdaleny
11. Gorzanów — kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny
12. Idzików (Kieslingswalde) — kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP
13. Międzygórze (Wölfelsgrund) — kościół parafialny pw. św. Józefa
14. Międzygórze — sanktuarium Maria Śnieżna na Górze Iglicznej (Maria Schnee)
15. Stara Łomnica (Altlomnitz) — kościół parafialny pw. św. Małgorzaty
16. Starków (Altbatzdorf) — kościół filialny pw. św. Mikołaja
17. Stary Waliszów (Altwaltersdorf) — kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca
18. Nowy Waliszów (Neuwaltersdorf) — kościół filialny pw. św. Mikołaja
19. Wilkanów (Wölfelsdorf) — kościół parafialny pw. św. Jerzego
20. Jaworek (Urnitz) — kościół filialny pw. św. Barbary
21. Wójtowice (Voigtsdorf) — kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny
22. Nowa Bystrzyca (Neu Weistritz) — kościół filialny pw. Wniebowzięcia NMP

Ks. Antoni Reginek — TENDENCJE W BUDOWNICTWIE ORGANOWYM NA TERENIE ARCHIDIECEZJI KATOWICKIEJ W LATACH 1992—2010

1. Nowe budownictwo organowe
2. Interesujące zjawiska
3. Podsumowanie

Bogdan Andrzej Tabisz — RESTYTUCJA ORGANÓW CHÓROWYCH KOŚCIOŁA GARNIZONOWEGO PW. ŚW. ELŻBIETY WE WROCŁAWIU

1. Rewitalizacja i zabezpieczenie organów Caspariniego w latach 1998—2011
2. Projekt reinstalacji instrumentu w bazylice pw. św. Elżbiety we Wrocławiu
3. Zakończenie

Gabriela Czurlok — ORGANY CHRISTIANA FRIEDRICHA SCHEFFLERA W KOŚCIELE PW. NAWIEDZENIA NMP W LUBSZY