Bożonarodzeniowa muzyka na Jasnej Górze w XVIII i XIX wieku — REMIGIUSZ POŚPIECH

Z przedmowy :

Ukazująca się ... książka stanowi znaczącą pozycję w naszym piśmiennictwie naukowym. Jest to bowiem pierwsza praca ogar­niająca wszystkie znane gatunki wielogłosowej muzyki bożonarodzeniowej XVIII i XIX w. Oparta została na zbiorach archiwalnych kapeli klasztoru jasnogórskiego, które są najzasobniejsze w skali naszego kraju w zachowane rękopisy z kompozy­cjami przeznaczonymi na ten okres roku liturgicznego.
Z tego tytułu badane dzieła wolno uznać za w pełni reprezentatywne dla polskiej twórczości bożonarodzeniowej przyjętego przedziału czasu. Szeroka baza materiałowa, wnikliwa analiza dzieł od strony ich stylu muzycz­nego, funkcji w liturgii i zwyczajów klasztornych, stała konfrontacja uzyskanych wyników badawczych z innymi dziełami kompozytorów miejscowych i obcych oraz z obszerną literaturą przedmiotu budzą respekt i zaufanie do uzyskanych rezultatów badawczych.
Czytelnik uzyskuje tu odpowiedź na szczególnie ważkie pytania: czy wykształciła się polska tradycja muzyki bożonarodzeniowej (pastoralnej) i co ją cha­rakteryzuje? Niebagatelnym osiągnięciem pracy jest także znaczne poszerzenie wie­dzy o mało znanych twórcach polskiej muzyki religijnej XVIII i XIX stulecia oraz identyfikacja kilku kompozycji, uchodzących za anonimowe.
Książka, wyposażona w znakomicie dobrane przykłady nutowe, wzbudzić powin­na zainteresowanie nie tylko naukowców, ale również dyrygentów profesjonalnych zespołów muzycznych, jak i amatorskich chórów kościelnych, które poszukują war­tościowych kompozycji staropolskich zarówno do wykonania w ramach koncertów, jak i liturgii Bożego Narodzenia.

Ks. prof. dr hab. Karol Mrowiec CM


WSTĘP

Opis narodzenia Chrystusa — Syna Bożego w betlejemskiej szopce bardzo czę­sto inspirował twórców różnych dziedzin sztuki: muzycznej, plastycznej, literackiej, poetyckiej i innych. Sama zaś muzyka związana z tematyką Bożego Narodzenia ma swoje źródło już w samym historycznym fakcie przyjścia Chrystusa na świat. W pierwszym opisie tego wydarzenia, jakim jest Ewangelia według św. Łukasza, czytamy między innymi:

I nagle przyłączyło się do anioła mnóstwo zastępów niebieskich, które wielbiły Boga słowami:
„Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom Jego upodobania". [...]
A pasterze wrócili, wielbiąc i wysławiając Boga za wszystko, co słyszeli i widzieli, jak im to było powiedziane (Łk 2,13-14.20).

Z powyższego tekstu wynika, iż muzyka od początku towarzyszy wydarzeniom nocy betlejemskiej. Być może, że przytoczona wyżej ewangeliczna relacja stała się również jedną z głównych przyczyn podziału twórczości bożonarodzeniowej na „anielską" — profesjonalną, bardziej doskonałą artystycznie, oraz „pasterską" — ludową, prostą, często na granicy dyletantyzmu. Zjawisko to wyraźnie obrazują na przykład średniowieczne dramaty liturgiczne związane z omawianym okresem roku kościelnego, w których muzyka aniołów oparta jest na chorale gregoriańskim, natomiast melodie pasterskie nawiązują do twórczości ludowej, często tanecznej.

W Kościele katolickim od dawna przywiązywano szczególną uwagę do obchodów pamiątki Bożego Narodzenia, co odzwierciedla przede wszystkim bogata liturgia tej uroczystości. Z wielką troską pielęgnowano też tworzoną na ten czas roku kościelnego muzykę — zarówno tę „anielską", jak i „pasterską". Należy podkreślić, że niezmiennie cieszyła się ona wśród wiernych niezwykłą popularnością. Potwierdzenie tego stanowi niezliczona ilość dzieł muzycznych związanych z bożonarodzeniową tematyką, a powstających w różnych gatunkach i formach, tworzonych zarówno przez wybitnych kompozytorów, jak i domorosłych muzyków.

Istotną rolę w upowszechnieniu tematyki bożonarodzeniowej odegrał zakon franciszkanów, propagując zapoczątkowany przez samego św. Franciszka w wigilijną noc 1223 r. w Greccio kult żłóbka. I chociaż początki wyrosłych z liturgii bożonarodzeniowej udramatyzowanych oficjów sięgają IX w., to jednak od św. Franciszka rozpoczyna się niezwykła popularność widowisk obrazujących wydarzenia nocy betlejemskiej, w których wierni oddawali hołd narodzonemu w ubogiej stajence Dzieciątku.

Na tym gruncie powstały różnego rodzaju przedstawienia w formie jasełek, szopek, kołysania Dzieciątka itp., które były też znaczącym terenem powstawania i pielęgnowania twórczości muzycznej, szczególnie zaś pieśniowej.
Podkreślmy w tym miejscu fakt, iż tradycja franciszkańska bardzo szybko, bo już w połowie XIII w., dotarła także do Polski, a minoryci posiadali duży udział w tworzeniu religijnej mentalności polskiego średniowiecza. Oni też (szczególnie bernardyni) w główne mierze przyczynili się do rozpowszechnienia wymienionych wyżej form twórczości powstałej z inspiracji Bożego Narodzenia.

Przykładów pielęgnowania oraz szczególnego eksponowania omawianej tema­tyki w Polsce dostarcza nam chociażby ikonografia średniowieczna — bogato ilumi­nowane kodeksy, w których obraz anielskiego zwiastowania pasterzom narodzin Chrystusa w Betlejem należy do najbardziej popularnych. Aniołowie przedstawiani są najczęściej w formie śpiewającego chóru (czasem ze zwojami zapisanymi nutami, zaś nieodłączny rekwizyt pasterzy stanowią instrumenty. Widzimy więc, że także w polskiej tradycji bożonarodzeniowej od samych jej początków obecna jest specy­ficzna więź tego święta z muzyką, jak również świadomość podziału muzyki bożo­narodzeniowej na „anielską" i „pasterską". Dualizm ten odzwierciedlają między innymi paralelnie rozwijające się, co najmniej do końca XVII w., nurty omawianej twórczości:
oficjalny — liturgiczny, reprezentowany głównie przez repertuar gregoriański, oraz lokalny — ludowy, wynikiem którego są przede wszystkim licznie powstające kolędy i pastorałki. Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę na wzajemną zależność, oddziaływanie na siebie obu wymienionych nurtów. Zauważmy na przy­kład, że wiele z gregoriańskich śpiewów funkcjonowało w polskich przekładach lub parafrazach. Spotykamy także sytuacje odwrotne, kiedy to niektóre z pieśni bożonarodzeniowych weszły do hymnodii brewiarzowej.

Obok wymienionych gatunków muzyki jednogłosowej, najczęściej anonimo­wego autorstwa, specyficznie „muzyczny" charakter Bożego Narodzenia inspirował również profesjonalnych mistrzów utworów polifonicznych. Do XVII w. głównym wyróżnikiem tej twórczości był użyty tekst, bądź też — w wypadku kompozycji liturgicznych — określenie przeznaczenia na ten właśnie okres roku kościelnego. Warstwa muzyczna natomiast nie odróżniała się wyraźnie od innych dzieł religij­nych. Pozostając w kręgu muzyki polskiej wystarczy wymienić Pieśń o Narodzeniu Pańskim Wacława z Szamotuł z 1556 r., czy wykorzystującą ten sam wzór me­lodyczny Mszę „ Dies est laetitiae " Tomasza Szadka z 1578 r. Pierwsze znamiona odrębności stylistycznej utworów bożonarodzeniowych zauważamy na przełomie XVII i XVIII stulecia, kiedy to kompozytorzy dążą do uzyskania klimatu specyficz­nej dla ówczesnej religijności polskiej prostoty i swojskości w wyrażaniu i przeżyciu świąt Bożego Narodzenia. Wzorce do tego znajdują oni przede wszystkim w ludowej twórczości pieśniowej. Nie bez znaczenia dla omawianych przemian była także twórczość literacka epoki baroku polskiego, na polu której dochodzą do głosu tradycje narodowe, kult „polskości" oraz pochwała swojskich obyczajów.

W wyniku tych przewartościowań obserwujemy jakby wzmożenie aktywności twórczej środowiska małomiasteczkowego i wiejskiego. Na gruncie muzycznym odzwierciedla to niespotykany dotąd rozwój kapel kościelnych, w których powstaje i jest wykonywana większość ówczesnego repertuaru. W tym środowisku tworzono też wokalno-instrumentalne utwory przeznaczone na okres Bożego Narodzenia, które silnie nawiązują do stylistyki muzyki ludowej, czerpiąc z niej często bezpośrednie nawet wzorce.
Kompozycje te, niezwykle urzekające w swojej prostocie, doskonale obrazują spontaniczne, radosne muzykowanie pasterzy w noc Bożego Narodzenia. Szczytowy okres rozwoju tego repertuaru, określanego najczęściej terminem „muzyka pastoralna", miał miejsce w XVIII i początkach XIX wieku. Z tego też okresu zachowało się najwięcej zabytków, najczęściej w formie rękopisów roz­proszonych po archiwach — głównie kościelnych — całego kraju. Spotykamy tu nie­zwykłe bogactwo form, rozmiarów, obsady, technik kompozytorskich, wykorzysta­nych tekstów, przy równoczesnym zróżnicowaniu poziomu artystycznego.
W wyniku wstępnej selekcji tego materiału należy wyróżnić w nim — najbardziej ogólnie — przede wszystkim formy typowo liturgiczne, jak msza (missa pastoralis, missa pastorella, missa pastoritia, missa de Nativitate itp.) czy nieszpory (vesperae pastoralis, vesperae de Nativitate itp.), w których opracowywany był niezmienny od wieków tekst łaciński.
Pozostałe kompozycje wymykają się próbom ich jednoznacznego zdefiniowania. Określane są różnymi terminami, jak: motetto, concerto, cantata, pastorella, cantilena. Wykorzystują też bardzo różnorodne teksty, od liturgicznych po swobodną poezję, w języku łacińskim i polskim, z których te ostatnie opisują najczęściej pokłon pasterzy w betlejemskiej szopce.

Ten niezwykle bogaty i różnorodny repertuar muzyki związanej z liturgicznym okresem Bożego Narodzenia nie doczekał się jak dotąd wyczerpującego opraco­wania, nie mówiąc już o jego źródłowych wydaniach. Problem ten posiada zresztą szerszy wymiar. Brak pełnej dokumentacji źródłowej muzyki tego okresu oraz zniko­ma ilość opracowań szczegółowych, które mogłyby stanowić materiał porównaw­czy, stanowi dla badaczy polskiej muzyki religijnej XVIII i XIX w. spore utrudnienie.
Z satysfakcją należy jednak odnotować fakt, iż w ostatnim czasie obserwujemy większe zainteresowanie tym repertuarem, wskutek czego odkrywani są nieznani dotychczas twórcy oraz ich „zapomniane dzieła". Trudną do przecenienia pomoc badawczą stanowią katalogi zachowanych muzykaliów poszczególnych kapel, któ­rych ciągle jest jeszcze zbyt mało.

W ten nurt badawczy włącza się także niniejsza praca, której jednym z głów­nych celów jest poszerzenie znajomości religijnej kultury muzycznej Polski XVIII i XIX stulecia. Przede wszystkim jednak chcemy poznać znaczenie twórczości bo­żonarodzeniowej w stosunku do muzyki przeznaczonej na inne okresy roku kościelnego oraz stopień odrębności powstałej na jej gruncie gatunków.
W tym celu należy postawić sobie pytanie: czy istnieje kategoria stylu pastoralnego, a jeżeli tak, to jakie są jego podstawowe wyróżniki? Zamierzamy podjąć również próbę dokład­niejszego określenia funkcji muzyki bożonarodzeniowej oraz jej związków z liturgią tego okresu. Do ciekawych wniosków może tu prowadzić obserwacja wzajemnych zależności pomiędzy repertuarem jednogłosowym (kolędy i pastorałki) a polifonicz­nym oraz pomiędzy rozwojem nurtu liturgicznego i pozaliturgicznego.

Decydując się na wybór wielogłosowej twórczości muzycznej powstałej w związ­ku z liturgicznym okresem Bożego Narodzenia miałem na uwadze zarówno bogac­two tego repertuaru, jak i wspomniane wyżej trudności badawcze. Dlatego też zawę­żono przedmiot pracy do jednego, w miarę reprezentatywnego ośrodka, mianowicie klasztoru paulinów na Jasnej Górze. Przyjęte ramy czasowe pokrywają się natomiast z okresem szczytowego rozwoju omawianego gatunku muzyki. Za wyborem Jasnej Góry przemawia kilka co najmniej istotnych argumentów. Po pierwsze, tamtejsza kapela należy do tych, które najwcześniej wykonywały religijną muzykę wokalno-instrumentalną. Była ponadto jednym z najlepszych ówczesnych zespołów muzycz­nych w kraju, a jej okres szczególnej świetności przypada właśnie na XVIII i po­czątek XIX wieku. Po drugie, w omawianym okresie działało na Jasnej Górze wielu wybitnych muzyków, zarówno zakonnych jak i świeckich, którzy byli autora­mi przeważającej części ówczesnego repertuaru. Obok tego wykonywano tam dzieła innych kompozytorów polskich oraz twórców obcych. W sumie zbiory jasnogórskie należą dziś do najbogatszych, a zarazem do najbardziej urozmaiconych. Po trzecie, w archiwum kapeli paulińskiej najliczniej zachowała się wokalno-instrumentalna twórczość przeznaczona na okres Bożego Narodzenia. Dodajmy, że jej autorami są zarówno kompozytorzy miejscowi, jak i pochodzący z innych ośrodków krajowych i zagranicznych, zaś same dzieła reprezentują różne gatunki i formy muzyczne.
To wszystko decyduje o dużej wartości badawczej zachowanego na Jasnej Górze repertuaru bożonarodzeniowego, który spełnia ponadto w znacznej mierze kryteria reprezentatywności dla całej muzyki religijnej tworzonej w tym czasie w Polsce.

Dotychczasowe badania muzyki polskiej związanej ze świętowaniem Bożego Narodzenia skupiają się przede wszystkim wokół kolęd i pastorałek. W tej dziedzi­nie literatura jest dość bogata i zróżnicowana. Mamy zatem prace dotyczące samej obrzędowości związanej z kolędowaniem (głównie W. Klinger, P. Caraman i J. Bartmiński), omawiające tę twórczość w aspekcie historyczno-literackim (przede wszystkim S. Dobrzycki), jak i — najbardziej nas interesujące — publikacje o charakterze muzykologicznym (np. B. Krzyżaniak, W. Marchwica, K. Mrowiec, A. Szweykowska). Cennym źródłem są również krytycznie opracowane antologie zawierające me­lodie polskich kolęd i pastorałek.
Bożonarodzeniowa twórczość wokalno-instrumentalna powstająca w osiemnasto- i dziewiętnastowiecznej Polsce traktowana była przez długi czas marginalnie. Repertuar ten, pomimo znacznej ilości źródeł, nie budził większego zainteresowania badaczy. Ograniczano się jedynie do ogólnikowych uwag dotyczących jego znacze­nia w procesie „folkloryzacji muzyki kościelnej", a co za tym idzie — „unarodowie­nia stylu muzycznego". Dopiero wspomniane już źródłowe wydanie pastorell opracowane przez A. i Z.M. Szweykowskich przyczyniło się do innego spojrzenia na omawiany nurt twórczości.
W pozycji tej na szczególne podkreślenie zasługuje wstęp A. Szweykowskiej, w którym autorka omawia problematykę rozwoju pastorelli w kulturze polskiej. Niejako kontynuację tych prac stanowią badania W. Marchwi­cy. Dzięki wymienionym autorom ten gatunek wielogłosowej twórczości bożona­rodzeniowej należy do najlepiej zbadanych, choć ciągle brak jeszcze wyczerpującej dokumentacji źródłowej tych utworów. Inne formy muzyki na Boże Narodzenie, szczególnie liturgiczne, jak msze czy nieszpory pastoralne, znane są jedynie frag­mentarycznie, głównie na podstawie prac omawiających twórczość poszczególnych kompozytorów polskiej muzyki religijnej XVIII i XIX w. O wiele bogatsza jest obca literatura przedmiotu. Przede wszystkim należy tu wymienić wyczerpujące i wzajemnie uzupełniające się prace H. Junga i H. Loo­sa. Pierwsza z nich porusza problem stylu pastoralnego w muzyce w oparciu o twór­czość nurtu pasterskiego (madrygał, opera pastoralna, muzyka instrumentalna). Nurt twórczości związanej z Bożym Narodzeniem potraktowany został tu marginalnie, a w dodatku głównie na podstawie kompozytorów kręgu Kościoła protestanckiego (Bach i Handel).
Z kolei praca Loosa przedstawia szczegółowo związki pomiędzy świętem Bożego Narodzenia a muzyką od początków po współczesność, i, co ważniejsze, zarówno w tradycji Kościoła katolickiego, jak i protestanckiego, które po­siadają przecież wspólne źródło w średniowiecznej liturgii rzymskiej. Autor stara się ponadto uwzględnić wszystkie ważniejsze europejskie kręgi kulturowe (głównie włoski, niemiecki i francuski), przez co praca ta stanowi najbardziej wyczerpujące studium dziejów bożonarodzeniowej twórczości muzycznej.
Dużą wartość, szczególnie dla analiz porównawczych, stanowią też prace o mu­zyce pastoralnej poszczególnych krajów, bądź też o jej różnych formach. Dla nas najbardziej interesujące są te, które dotyczą ośrodków sąsiednich, w znacznym stop­niu oddziałujących w sferze wpływów na rozwój polskiej muzyki religijnej. Nie mniejsze znaczenie posiadają opracowania poszczególnych form muzyki bożona­rodzeniowej, przede wszystkim mszy pastoralnej i pastorelli.

Lektura przytoczonej wyżej literatury rodzi kolejne pytania. Zastanawia przede wszystkim fakt całkowitego pomijania twórczości polskiej. Czy jest to tylko wynik braku odpowiednio opracowanych źródeł, czy raczej braku wyróżniającej się na tle innych ośrodków tradycji?
We wszystkich prawie kręgach kulturowych ówczesnej Europy (głównie południowej i środkowej) kompozytorzy wokalno-instrumentalnych dzieł pastoralnych dążą do uzyskania — przy pomocy muzycznych środków — swoistego brzmienia klimatu odpowiadającego charakterowi świąt Bożego Narodzenia. Jakie były to środki? Co nadawało tej muzyce ową inność? Na pewno wspólnym elementem było nawiązanie do wykształconego głównie na gruncie włoskim stylu muzyki pasterskiej.
Jednakże bardziej istotną, jak się wydaje, cechą tej twórczości był zwrot do tradycji ludowej i lokalnych zwyczajów liturgicznych, co nadawało jej wyraźne znamiona odrębności zależne od miejsca powstania. Rzeczą oczywistą jest też wpływ ogólnych przemian stylistycznych dokonujących się w muzyce XVIII i XIX stulecia. Czy zatem możemy w tym kontekście mówić o wykształceniu się odrębnej, w jakieś mierze, polskiej tradycji muzyki bożonarodzeniowej?
Czy też nasi twórcy ograniczali się jedynie do powielania środków wykształconych w innych krajach?

Wyczerpującą odpowiedź na postawione pytania może dać dopiero dogłębna i wieloaspektowa analiza muzyczna całego zachowanego repertuaru, choć już do­tychczasowe badania potwierdzają celowość podjęcia tej problematyki.
Podstawę źródłową takiej analizy stanowią w niniejszym studium zachowane w archiwum ną Jasnej Górze rękopisy wokalno-instrumentalnych kompozycji związanych z litur­gicznym okresem Bożego Narodzenia.
Jest to dość obszerny zbiór ponad osiemdzie­sięciu utworów autorstwa różnych twórców — miejscowych, polskich i obcych (część także anonimowych), reprezentujących różne gatunki i formy muzyczne. Z tego repertuaru szczegółowej analizie muzykologicznej zostaną poddane dzieła kompozytorów jasnogórskich. Podejmę też próbę określenia ich roli oraz funkcji w liturgii, jak również w pielęgnowanych w okresie Bożego Narodzenia zwyczajach klasztornych.
Uzyskane wnioski, szczególnie te dotyczące struktury muzycznej, zos­taną następnie skonfrontowane z pozostałymi utworami, najpierw innych twórców polskich, następnie zaś obcych. Dla celów analizy komparatystycznej wykorzystane zostaną — obok rękopisów jasnogórskich — także dzieła i informacje o nich pocho­dzące z innych źródeł. Taki tok analityczny pomoże nam określić stopień odrębnoś­ci stylistycznej repertuaru jasnogórskiego zarówno w stosunku do tradycji polskiej, jak i obcej.
Obok tego zaś uzyskamy odpowiedź na pytanie, w jakiej mierze bożonarodzeniowa twórczość zachowana na Jasnej Górze może być uważana za materiał reprezentatywny dla całej ówczesnej polskiej kultury muzycznej.


SPIS TREŚCI :

Przedmowa   
Wykaz skrótów    
Bibliografia   

Wstęp   

I PREZENTACJA REPERTUARU   

1. Zagadnienia terminologiczne   
2. Rodzaje przekazów źródłowych   
3. Twórcy i ich dzieła   
3.1. Kompozytorzy jasnogórscy    
3.2. Twórcy polscy i obcy działający w innych kapelach polskich
3.3. Kompozytorzy obcy

II. CHARAKTERYSTYKA FORM MUZYKI BOŻONARODZENIOWEJ

1. Liturgia okresu Bożego Narodzenia
2. Liturgiczne źródła muzyki bożonarodzeniowej
3. Rozwój gatunków muzyki pastoralnej
3.1. Ordinarium missae
3.2. Vesperae
3.3. Pastorelle
3.3.1. Opracowania tekstów liturgicznych
3.3.2. Opracowania tekstów nieliturgicznych

III. ZAŁOŻENIA ARCHITEKTONICZNE

1. Formy cykliczne
1.1. Wpływ tekstu na formę muzyczną
1.1.1. Msza
1.1.2. Nieszpory
1.1.3. Kantata
1.2. Sposoby traktowania tekstu
1.3. Architektonika poszczególnych części cyklu
1.3.1. Msza
1.3.2. Nieszpory
1.3.3. Kantata
1.4. Samodzielne ukształtowania formalne
1.4.1. Formy polifoniczne
1.4.2. Formy aryjne
2. Formy jednoczęściowe
2.1. Rodzaje struktur tekstowych i ich wpływ na formę muzyczną
2.2. Ukształtowania typu da capo
2.3. Ukształtowania typu AA1 i AB
2.4. Inne ukształtowania formalne

IV. ANALIZA STRUKTURY MUZYCZNEJ

1. Koncepcje brzmieniowe
1.1. Skład zespołu wokalno-instrumentalnego
1.2. Traktowanie głosów
1.2.1. Faktura wokalna
1.2.2. Faktura instrumentalna
1.2.2.1. Rola towarzyszenia instrumentalnego
1.2.2.2. Ustępy instrumentalne
1.3. Rodzaje techniki kompozytorskiej
1.3.1. Technika koncertująca
1.3.2. Technika polifoniczna
1.3.3. Technika homofoniczna
1.4. Znaczenie warstwy agogiczno-dynamicznej
2. Konkretyzacje materiału muzycznego
2.1. Ukształtowanie przebiegu melodyczno-rytmicznego
2.1.1. Charakter i rozwój linii melodycznej
2.1.2. Organizacja metrorytmiki
2.1.3. Wpływ rytmiki polskich tańców ludowych
2.2. Źródła inwencji melodyczno-rytmicznej
2.3. Rola czynnika harmonicznego
3. Relacje między muzyką a tekstem
3.1. Oddziaływanie retoryki muzycznej
3.2. Środki wyrażania nastroju

Zakończenie

Zusammenfassung

Aneks
Przykłady nutowe   
Teksty pastorell jasnogórskich

Indeks osób
Indeks incipitów tekstowych i form muzycznych