Czas przełomu Kościół katolicki na Śląsku Opolskim w latach 1945-1946 - Ks. ANDRZEJ HANICH

Wydano w serii : Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku


Z recenzji ks. prof. dr. hab. Antoniego Kiełbasy SDS :

„Prezentowana praca stanowi analizę faktów historycznych, a zarazem jest syntezą rekonstrukcji narodzin i początków Kościoła opolskiego. Praca ta jest ważnym etapem studiów nad dziejami wschodniej części dawnej archidiecezji wrocławskiej. Jej autor od lat prowadzi badania nad dziejami diecezji opolskiej, o czym świadczy jego poważny dorobek naukowy zamieszczony w bibliografii.
Dobra orientacja w bazie źródłowej, tak w archiwach kościelnych, jak i świeckich, a nadto dobra znajomość literatury przedmiotu, wzbogacona wieloma wypowiedziami świadków wydarzeń, pozwoliła mu na jasne sformułowanie problematyki, na którą dał właściwą odpowiedź. Autor należy do grona duchowieństwa diecezji opolskiej, jednakże nie uległ egzaltacji w stosunku do bohaterów przedstawionych w opracowaniu.
Krytycznie i obiektywnie starał się oceniać ich wkład w kształtowanie struktur wspólnoty diecezjalnej.
Jego praca stanowi ukoronowanie dotychczasowego dorobku naukowego autora.
Jest bardzo potrzebna dla całościowego zrozumienia dziejów diecezji opolskiej"'.



WSTĘP [fragmenty] :

Problematyka kościelna na Śląsku Opolskim w okresie działań wojennych (które toczyły się na tym obszarze w pierwszej połowie 1945 r.) i w pierwszych kilkunastu miesiącach po zakończeniu II wojny światowej, to ciągle jeszcze mało znany fragment dziejów najnowszych. Do czasu transformacji ustrojowej (1989 r.) w naszym kraju podlegała ona ograniczeniom cenzury, a nawet zaliczana była do tematów tabu.
Niemniej jednak i w tym czasie była przedmiotem badań głównie opolskich duchownych — historyków Kościoła i znalazła swój wyraz (choć w różnym stopniu) w pracach: ks. Kazimierza Doli z 1965 r., traktującej o powojennym dwudziestoleciu Kościoła na Śląsku Opolskim, ks. Józefa Liszki z 1971 r., dotyczącej wkładu Kościoła w proces tworzenia się nowego społeczeństwa w diecezji opolskiej w pierwszych sześciu latach powojennych (a więc z w okresie rządów kościelnych ks. Bolesława Kominka — pierwszego administratora apostolskiego Śląska Opolskiego) oraz w dwóch monografiach ks. Alojzego Sitka — jednej z 1985 r., poświęconej zagadnieniu przejmowania kościołów ewangelickich przez katolików po II wojnie światowej, i drugiej z 1986 r., przybliżającej powojenne dziesięciolecie Kościoła na tych ziemiach.
Prace te mające charakter źródłowy, bo bazują na niespenetrowanych przedtem jeszcze zasobach archiwalnych Kurii Diecezjalnej (obecnie w Archiwum Diecezji Opolskiej), mimo samoograniczeń narzuconych przez wymogi cenzury komunistycznej, w wielu ustaleniach dotyczących powstania i funkcjonowania Administracji Apostolskiej Śląska Opolskiego w pierwszych latach powojennych są po dzień dzisiejszy cennym wkładem w poznanie najnowszych dziejów Kościoła na Śląsku Opolskim.

W historiografii niemieckiej, niemającej takich problemów, problematyce kościelnej lat 1945—1946 na obszarze niemieckiego (do 1945 r.) Śląska, co też siłą rzeczy dotyczyło również Śląska Opolskiego, poświęcono dużo więcej uwagi. Pisali na ten temat m.in.: A. Sabisch, W. Marschall, F. Scholz, J.J. Menzel, czy należący do młodszego pokolenia historyków J.J. Baron. Szczególnie temat bolesnych ran wojny był żywo obecny w niemieckich opracowaniach historycznych. O martyrologii śląskich duchownych — ofiarach nazizmu (z obszaru całej archidiecezji wrocławskiej) pisali: K. Engelbert, U. von Hehl, J. Gottschalk, J. Kaps, Th. Mengel i S. Bulla.
Ich wysiłki zwieńczyła praca M. Wendela i S. Giliara oraz monumentalna monografia o martyrologii duchowieństwa niemieckiego w XX w. pod redakcją Helmuta von Molla.
Natomiast o osobach duchownych — ofiarach Armii Czerwonej po zajęciu przez nią obszarów Śląska w 1945 r. — pisali wspomniani już: J. Kaps, Th. Mengel, S. Bulla i autorzy wzmiankowanej już monografii Zeugen für Christus.
Das deutsche Martyrologium des XX. Jahrhunderts, pod redakcją H. von Molla...

Opracowanie niniejsze stanowi więc pierwszą próbę kompleksowego przedstawienia dziejów instytucji, ludzi i form pracy Kościoła katolickiego na Śląsku Opolskim w czasie przełomu historycznego lat 1945—1946, kiedy to wierni i duchowieństwo śląskie doświadczyli bezpośrednio dramatu wojny i opanowania Śląska Opolskiego przez Armię Czerwoną, a następnie zmianę przynależności państwowej regionu i znaczną wymianę ludności na tym terenie.

Myśląc o dziejach Kościoła katolickiego, mamy zwykle na uwadze jego strukturę instytucjonalną— biskupa, kurię diecezjalną i centralne urzędy, dekanaty, parafie, duchowieństwo diecezjalne i zakonne, wiernych i obiekty kościelne, nadto powiązania z innymi diecezjami czy naturalne odniesienie do Stolicy Apo­stolskiej.

Te elementy wyznaczają zakres prawny kościelnej działalności w określonym czasie i na określonym terenie.
Tę rzeczywistość można też w miarę łatwo uchwycić, stosując metodę historyczną, pozwalającą na wysnuwanie wniosków z analizy materiałów źródłowych. Natomiast trudno jest się zająć życiem religijno-sakramentalnym, stanowiącym głębię rzeczywistości Kościoła, zwłaszcza gdy nie pozwala na to niezwykle skąpa baza źródłowa odnosząca się do tych kwestii. Toteż z braku tych źródeł ograniczyliśmy się w prezentowanej rozpra­wie do omówienia jedynie tej zewnętrznej sfery Kościoła, jaką stanowią władze diecezjalne, struktury organizacyjne i instytucje diecezjalne, dekanaty i parafie, duchowieństwo, wierni i obiekty kościelne.

Ponieważ historia Kościoła łączy się ściśle z dziejami politycznymi i społecz­nymi, i bez pokazania powiązań działalności Kościoła z różnymi płaszczyznami życia politycznego i społecznego nie można w efekcie wyczerpująco scharak­teryzować jego działalności, dlatego celem pracy jest przedstawienie, w sposób maksymalnie zobiektywizowany, zmian instytucjonalnych i personalnych Koś­cioła katolickiego na Śląsku Opolskim na tle przeobrażeń politycznych, narodo­wościowych, ludnościowych i konfesyjnych, jakie nastąpiły w tym regionie po zajęciu go przez Armię Czerwoną w 1945 r. i wcielenia do państwa polskiego, a także przedstawienie problemów duszpasterskich, wobec których stanęła wówczas zwierzchność kościelna i duchowieństwo, oraz pierwszych działań przez nich podejmowanych, by wyjść tym problemom naprzeciw.

Zakres terytorialny pracy obejmuje historycznie ukształtowaną zachodnią część Górnego Śląska, umownie określaną jako Śląsk Opolski w szerszym rozumieniu, czyli obszar pozostałej w Niemczech — po podziale Górnego Śląska w 1922 r. — okrojonej rejencji opolskiej, o powierzchni 9713 km2, rozciągającej się od Pacz­kowa na zachodzie, po wielkoprzemysłowe powiaty z miastami Gliwice, Zabrze i Bytom na wschodzie, oraz od Byczyny na północy po Racibórz na południu, którą przecina rzeka Odra.

Obszar ten po 1922 r. zaczęto nazywać w Polsce mia­nem „Śląska Opolskiego" — dla przeciwwagi w określaniu go mianem „Śląsk niemiecki" — podczas gdy w III Rzeszy tenże teren opolskiej rejencji określano nazwą Westoberschlesien („Górny Śląsk Zachodni"), w odróżnieniu od polskiej części Górnego Śląska, którą określano nazwą Ostoberschlesien („Górny Śląsk Wschodni").

Po zakończeniu II wojny światowej, na mocy ustaleń poczdamskich, jako część Ziem Zachodnich i Północnych, Śląsk Opolski został przyłączony do Polski i przez pięć lat był inkorporowany do województwa śląskiego, zwanego także śląsko-dąbrowskim, aby od 1950 r. w większości (tj. bez powiatów w okrę­gu przemysłowym) zostać wyodrębniony jako województwo opolskie.

Powo­jenny Śląsk Opolski pod względem administracji kościelnej stanowił najpierw obszar utworzonej w 1945 r. przez kard. A. Hlonda, na podstawie nadzwyczaj­nych pełnomocnictw udzielonych mu przez Stolicę Apostolską, Administracji Apostolskiej Śląska Opolskiego, która w 1972 r., po ostatecznym uregulowaniu kwestii zachodniej granicy Polski, została przez papieża Pawła VI podniesiona do rangi pełnoprawnej diecezji opolskiej i w niezmienionych granicach pozostawała aż do 25.03.1992 r. Wtedy to bowiem, w wyniku papieskiej reformy struk­tury administracyjnej Kościoła w Polsce, opolska diecezja została terytorialnie pomniejszona — głównie o obszar bytomsko-zabrzańsko-gliwickiej aglomeracji miejsko-przemysłowej — na rzecz nowo ustanowionej diecezji gliwickiej.
Natomiast powiaty Brzeg i Namysłów, choć od 1950 r. są częścią województwa opolskiego, należały przedtem do Dolnego Śląska, a pod względem administracji kościelnej — do archidiecezji wrocławskiej, do której zresztą należą i obecnie.

Zakres chronologiczny rozprawy w części podstawowej obejmuje lata 1945—1946, tj. okres, w którym na Śląsku Opolskim toczyły się działania wojenne frontu wschodniego, nastąpiło opanowanie regionu przez Armię Czerwoną i zapoczątkowanie polskiej państwowości oraz dokonała się wymiana znacznej części ludności.
Tylko w pierwszym wstępnym rozdziale, przedstawiającym kontekst historyczny omawianego zagadnienia, gdzie było to konieczne dla wyjaśnienia i zrozumienia wydarzeń z lat 1945—1946, autor wykracza poza tę cezurę czasową...

Struktura prezentowanej rozprawy — uzależniona od metody badawczej, charakteru tematu, zakresu tematycznego i zasięgu chronologicznego, bazy źródłowej oraz piśmiennictwa przedmiotu - ma charakter chronologiczno-problemowy i składa się z czterech rozdziałów.

Rozdział pierwszy, mający charakter wstępny, obejmuje okres przed 1945 r. Przedstawiono w nim tło historyczne omawianego zagadnienia, a więc kwestię kilkakrotnie zmieniającej się w dziejach przynależności państwowej tego regio­nu, jego obecność od ponad dwóch stuleci w granicach państwowości pruskiej i niemieckiej, w tym zwłaszcza jego uplasowanie w polityce i gospodarce III Rzeszy, zaś pod względem administracji kościelnej — przynależność regionu do archidiecezji wrocławskiej i ołomunieckiej.
Następnie przedstawiono stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Śląsku Opolskim, obecność języka ludu w duszpasterstwie parafialnym na tym terenie, w tym zwłaszcza coraz trudniejszą sytuację w tym względzie w okresie nazistowskim. Ukazano wreszcie postawy śląskiego duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego wobec nazizmu i w latach wojny oraz poniesione przez to duchowieństwo represje, a nawet ofiary życia.

Rozdział drugi jest próbą ukazania przełomowego charakteru wydarzeń z lat 1945—1946.
Przedstawia najnowsze ustalenia bogatej literatury przedmiotu w zakresie toczących się na Śląsku Opolskim działań zbrojnych w ostatniej fazie II wojny światowej i opanowania regionu przez Armię Czerwoną, a następnie przejścia Śląska Opolskiego w ramy polskiej państwowości, co było wynikiem decyzji zwycięskich mocarstw, które pod wpływem Stalina, akceptując jego politykę faktów dokonanych, określiły nowy kształt granic państwa polskiego po wojnie.

W ramach przydzielonych wówczas Polsce, w formie rekompensaty za zaanektowane przez ZSRR Kresy Wschodnie, wschodnioniemieckich obszarów Rzeszy, określanych później w Polsce mianem Ziem Zachodnich i Północnych, znalazł się także Śląsk Opolski. Problemy związane z tworzeniem polskiego aparatu władzy na Śląsku Opolskim, kilkumiesięczny okres trudnej dwuwładzy na tym terenie, tj. działającej obok siebie równolegle administracji polskiej i radzieckich komendantur wojennych, a wreszcie objęcie władzy w regionie przez zdominowaną przez komunistów administrację polską i jej pierwsze polityczne działania w kierunku odniemczania i repolonizacji Śląska Opolskiego, to kolejne zagadnienia stanowiące o przełomowym charakterze lat 1945—1946.
Koncentrując się na wydarzeniach tych lat, nie wolno jednak zapominać, że polityka władz polskich i postawy szerokich kręgów społeczeństwa polskiego były w dużej mierze reakcją na politykę niemiecką lat 1939—1945, w efekcie której w zasadzie nie było w Polsce miasta i wioski, a nawet rodziny, która nie poniosłaby spowodowanych wojną i okupacją strat dotyczących najbliższych osób bądź majątku.
Z kolei dla Ślązaków niechętne, a niekiedy nawet nienawistne reakcje polskie, dotyczące wszystkiego co niemieckie, nawet niemieckiej spuścizny kulturowej w postaci napisów czy pomników, które wynikały z poprzedzających 1945 r.
zdarzeń — były często niezrozumiałe. Kolejną istotną determinantą przełomu, jaki się dokonał na Śląsku Opolskim w latach 1945—1946, była wymiana znacznej części ludności regionu, związana najpierw z przedfrontową ucieczką i ewakuacją ludności śląskiej przez władze niemieckie, następnie z wojennymi dramata­mi ludności pozostałej na miejscu podczas wejścia Armii Czerwonej, a wreszcie z powojenną weryfikacją ludności śląskiej i wysiedleniem ludności niemieckiej bądź uznanej za niemiecką już po objęciu Śląska Opolskiego przez administrację polską.
W miejsce tej ludności, z różnych stron Polski, w tym zwłaszcza z Kresów Wschodnich, które pozostały w granicach ZSRR, przybywała i osiedlała się na Śląsku Opolskim ludność polska. Powstały w ten sposób konglomerat ludnoś­ciowy w regionie, wzajemne relacje dotychczasowych i napływowych miesz­kańców kształtujące się w warunkach powojennego chaosu, stanowiły poważne wyzwanie, z którym — w sensie duszpasterskim — musiał zmierzyć się także Kościół na Śląsku Opolskim, nakierowując na integrację cały swój wysiłek i po­dejmowane działania pastoralne.

Kolejne dwa rozdziały dotyczą już zagadnień ściśle związanych z Kościołem na Śląsku Opolskim w latach 1945—1946. Rozdział trzeci obejmuje okres od stycznia do maja 1945 r., a więc czas walk frontowych i zajęcia regionu przez Ar­mię Czerwoną. Szczegółowo przedstawia sytuację wrocławskiej i ołomunieckiej władzy kościelnej oraz losy duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego podczas działań wojennych i krótko po ich zakończeniu.
Ukazuje martyrologię ducho­wieństwa śląskiego, a więc nieznane dotąd szczegóły i okoliczności śmierci 45 księży diecezjalnych i zakonników oraz ponad 80 sióstr zakonnych, którzy wów­czas na Śląsku Opolskim stracili życie z rąk żołnierzy Armii Czerwonej.
Wresz­cie omawia szczegółowo zniszczenia wojenne, jakim uległy świątynie oraz inne obiekty kościelne.

Rozdział czwarty, najbardziej obszerny, obejmuje okres od maja 1945 do końca 1946 r., a więc dotyczy Kościoła na Śląsku Opolskim w początkach nowej, polskiej państwowości. Omówiono więc ustosunkowanie się do nowej sytuacji politycznej i pastoralnej przez zwierzchność kościelną na tym obszarze: dotych­czasową niemiecką— wrocławską i ołomuniecką u schyłku jej funkcjonowania oraz przez nową, polską zwierzchność kościelną — Administrację Apostolską Śląska Opolskiego, ustanowioną przez prymasa Polski kard. A. Hlonda w sierp­niu 1945 r. Następnie przedstawione zostały główne problemy duszpasterskie, z którymi musiał zmierzyć się pierwszy administrator apostolski, ks. Bolesław Kominek, odbudowując życie kościelne po wojnie, a mianowicie: polonizację życia kościelnego, a w związku z tym konieczność przestawienia całego duszpasterstwa na język polski oraz kwestię duszpasterstwa ludności niemieckiej w tych warunkach aż do czasu jej wysiedlenia za Odrę i Nysę Łużycką, trudności ada­ptacyjne ludności napływowej, obejmujące również sferę kościelną (stąd tzw. kościoły repatrianckie), problemy kształtowania zgodnej koegzystencji zróżni­cowanych pochodzeniem dotychczasowych i napływowych mieszkańców Śląska Opolskiego, brak wystarczającej liczby świątyń, a w związku z tym podejmo­wane wysiłki na rzecz odbudowy zniszczonych kościołów oraz przejmowanie opuszczonych świątyń ewangelickich. Kluczowym zagadnieniem tego czasu była też wymiana znacznej części duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego (męs­kiego i żeńskiego) na Śląsku Opolskim.
Przedstawiono zatem zagadnienie we­ryfikacji, wyjazdów i wysiedleń duchownych śląskich, następnie wysiłki tych duszpasterzy śląskich, którzy zdecydowali się pozostać na Śląsku Opolskim, aby dostosować się do nowej rzeczywistości państwowej i nowej sytuacji pastoralnej, masowy napływ księży, zakonników i sióstr zakonnych z różnych stron Polski, ich problemy adaptacyjne na Śląsku Opolskim, trudności w relacjach z duchowieństwem oraz wiernymi pochodzenia śląskiego, a wreszcie podejmowanie przez ogół księży działalności duszpasterskiej w parafiach, a w przypadku osób zakonnych — realizacji życia wspólnotowego w klasztorach i podejmowania działalności w zakonnych placówkach charytatywnych.

*   *   *
Można mieć nadzieję, że praca wypełnia lukę dotyczącą tego okresu dziejów Kościoła na Śląsku Opolskim w dotychczasowej historiografii Śląska i ma szansę stać się przyczynkiem do lepszego poznania najnowszych, ale ciągle jeszcze zbyt mało znanych, dziejów naszego regionu. I z tego też względu może być przydatna nie tylko dla duchownych diecezji opolskiej i gliwickiej czy historyków zajmujących się profesjonalnie dziejami Śląska, ale i dla zwykłych mieszkańców regionu, którzy interesują się historią swojej „małej ojczyzny"...



SPIS TREŚCI :

WSTĘP

I. KOŚCIÓŁ NA ŚLĄSKU OPOLSKIM PRZED 1945 ROKIEM

1. Śląsk Opolski w państwie niemieckim
2. Śląsk Opolski w ramach archidiecezji wrocławskiej i ołomunieckiej, dekanaty i parafie
3. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe
4. Księża diecezjalni
4.1. Liczebność księży przed 1945 r.
4.2. Księża a język duszpasterstwa przed wojną
4.3. Księża wobec nazizmu i wojny
5. Duchowieństwo zakonne
5.1. Zakony i zgromadzenia męskie
5.1.1. Stan liczebny przed 1945 r.
5.1.2. Represjonowani przez nazizm
5.1.3. Losy zakonników w latach wojny
5.2. Zakony i zgromadzenia żeńskie
5.2.1. Stan liczebny przed 1945 r.
5.2.2. Represjonowane przez nazizm
5.2.3. Losy konwentów w latach wojny

II. DETERMINANTY MILITARNO-POLITYCZNE PRZEŁOMU W LATACH 1945—1946

1. Opanowanie Śląska Opolskiego przez Armię Czerwoną
2. Objęcie Śląska Opolskiego przez administrację polską
2.1. Decyzje zwycięskich mocarstw dotyczące powojennych granic Polski, przyłączenie Śląska Opolskiego
2.2. Tworzenie polskiego aparatu władzy
2.3. Okres dwuwładzy — administracja polska i radzieckie komendantury wojenne
2.4. Utrwalanie administracji polskiej, odniemczanie i repolonizacja Śląska Opolskiego
2.5. Umacnianie się władzy komunistów
3. Wymiana znacznej części ludności regionu
3.1. Losy ludności śląskiej
3.1.1. Przedfrontowe ucieczki i ewakuacja przez władze niemieckie (1944/1945)
3.1.2. Ofiary wejścia Armii Czerwonej
3.1.3. Pod władzą administracji polskiej
3.1.3.1. Wysiedlenia
3.1.3.2. Akcja weryfikacyjna
3.1.3.3. Problemy pierwszych miesięcy
3.2. Powojenny napływ i osadnictwo ludności polskiej
3.3. Problemy koegzystencji ludności miejscowej i napływowej

III. KOŚCIÓŁ NA ŚLĄSKU OPOLSKIM W CZASIE WALK FRONTOWYCH I PO ZAJĘCIU REGIONU
PRZEZ ARMIĘ CZERWONĄ (od stycznia do maja 1945 r.)

1. Wrocławska i ołomuniecka władza kościelna podczas działań wojennych
2. Losy duchowieństwa
2.1. Księża diecezjalni
2.2. Zakonnicy
2.3. Siostry zakonne
3. Zniszczenia wojenne w materialnej substancji Kościoła

IV. KOŚCIÓŁ NA ŚLĄSKU OPOLSKIM W RAMACH POLSKIEJ PAŃSTWOWOŚCI
(od maja 1945 do końca 1946 roku)

1. Wrocławska i ołomuniecka władza kościelna u schyłku swego urzędowania
1.1. Po ustaniu działań zbrojnych — wikariusz generalny pod nieobecność metropolity — podróże
bp. S. Adamskiego na terenie archidiecezji wrocławskiej w maju i czerwcu 1945 r.
1.2. Śmierć kard. A. Bertrama — wikariusz kapitulny ks. F. Piontek
2. Ustanowienie i początki polskiej administracji kościelnej na Śląsku Opolskim
2.1. Nadzwyczajne pełnomocnictwa prymasa A. Hlonda i ustanowienie polskiej administracji kościelnej
na Ziemiach Zachodnich i Północnych
2.2. Ustanowienie ks. B. Kominka administratorem apostolskim Śląska Opolskiego
2.3. Utworzenie agend kurialnych i nowych jednostek parafialnych
3. Problemy duszpasterskie
3.1. Stan liczebny, zasiedlenie terytorialne i struktura konfesyjna mieszkańców Śląska Opolskiego po wojnie
3.2. Odbudowa zniszczonych kościołów i przejmowanie świątyń ewangelickich
3.3. Kwestia tzw. kościołów repatrianckich
3.4. Działalność pastoralno-integracyjna ks. B. Kominka
3.5. Problemy polonizacji życia kościelnego i duszpasterstwa ludności niemieckiej
3.6. Działania Administracji Apostolskiej na styku z władzami państwowymi
4. Księża diecezjalni
4.1. Powojenne represje wobec księży śląskich ze strony władz polskich
4.2. Księża śląscy wobec wyzwań duszpasterskich pierwszych miesięcy powojennych
4.3. Wokół weryfikacji narodowościowej duchowieństwa śląskiego
4.4. Wyjazdy i wysiedlenia księży śląskich
4.5. Napływ duchowieństwa z różnych stron Polski
4.6. Stan liczebny księży diecezjalnych pod koniec 1946 r.
5. Duchowieństwo zakonne
5.1. Zakony i zgromadzenia męskie
5.1.1. Powojenne wysiedlenia i napływ zakonników z prowincji polskich
5.1.2. Stan liczebny i aktywność męskich zgromadzeń zakonnych pod koniec 1946 r.
5.2. Zakony i zgromadzenia żeńskie
5.2.1. Powojenne trudności sióstr śląskich, napływ sióstr z polskich prowincji zakonnych
5.2.2. Stan liczebny i aktywność żeńskich zgromadzeń zakonnych pod koniec 1946 r.
6. Podsumowanie

ZAKOŃCZENIE

Zusammenfassung
Summary

Wykaz wykorzystanych źródeł i literatury
Wykaz najważniejszych skrótów zastosowanych w pracy
Indeks nazwisk
Indeks nazw miejscowości