Muzyka religijna – między epokami i kulturami T. II

Z notatki wydawniczej :

Książka podejmuje zagadnienia muzyki religijnej, traktowanej z perspektyw:
muzykologicznej, historycznej i folklorystycznej.
Przynosi informacje o twórcach muzyki religijnej, o działalności zespołów ją wykonujących, analizuje wybrane przykłady religijnego repertuaru muzycznego.
Dostarcza wiedzy na temat dawnej oraz współczesnej muzyki religijnej.
Publikacja jest adresowana do muzykologów, amatorów muzyki, teologów, religioznawców, a także wszystkich zainteresowanych twórczością religijną.


WPROWADZENIE

„Zadaniem artysty jest, nigdy do końca niedające się urzeczywistnić, przekraczanie granic człowieczeństwa. Dążenie do tego, żeby przełamać własne ograniczenia i stanąć w obliczu tego, co człowieka przerasta” — twierdził u progu XXI wieku filozof sztuki Wiesław Juszczak.

Zadanie wyznaczone artystom, w sposób szczególny wydają się spełniać twórcy sztuki zwanej religijną. Tej, która już ze swych założeń ma wynosić odbiorcę ku Boskości, ku światu lepszemu, Innemu.
Czy sztuce religijnej zawsze się to udaje? Być może odpowiedź na to pytanie znajdzie Czytelnik tej książki. Wszak autorzy publikacji niniejszej podejmują właśnie zagadnienia sztuki, tu konkretnie: muzyki religijnej, starają się zatem opisać rezultaty owych twórczych dążeń do przełamywania własnych ograniczeń i stawania w obliczu tego, co człowieka przerasta.
Równocześnie tytuł niniejszego zbioru — Muzyka religijna — między epokami i kulturami — sugeruje traktowanie tytułowej bohaterki — muzyki religijnej — w sposób szeroki i otwarty.
Uzasadnia także różnoraką perspektywę badawczą, z jakiej patrzą autorzy poszczególnych, prezentowanych tutaj, tekstów. Tłumaczy wreszcie wielowątkowość niniejszej książki.
Zbiór stanowi rezultat określonego etapu badań prowadzonych — w bardzo szerokim zakresie — przez Instytut Muzyki Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie. Oprócz problemów ogólnych prezentuje on wiele rozważań szczegółowych, zwłaszcza historycznych, koncentrujących się na wybranych obszarach muzyki religijnej różnych epok, twórców zarówno polskich, jak i obcych.
Autorzy pomieszczonych tekstów reprezentują wiodące ośrodki muzykologiczne i muzyczne w Polsce, a ich przemyślenia stanowią cenny wkład we wciąż niewystarczająco spenetrowany obszar wiedzy.
Nie ukrywamy, że szeroki zakres tytułowego zagadnienia przysporzył nam sporo trudności w porządkowaniu zebranego materiału. Po namyśle zdecydowałyśmy się na układ chronologiczny, wyróżniający muzykę polską i obcą. Dopełnieniem podjętego wątku są trzy ostatnie, osobno potraktowane teksty.

Zbiór otwiera artykuł Macieja Jochymczyka „Missa Requiem” Damiana Stachowicza w aspekcie związków słowno-muzycznych, w którym autor przedstawia XVII-wieczną kompozycję, stanowiącą jedno z pierwszych opracowań tekstu mszy żałobnej, utrzymanej w seconda practica w muzyce polskiej.

Aleksandra Patalas w opracowaniu Działalność i repertuar kapeli muzycznej w Rakowie Opatowskim w świetle źródeł archiwalnych charakteryzuje m.in. cenny i w części unikatowy zbiór muzykaliów z pierwszej połowy XVIII wieku.

Temu samemu stuleciu jest poświęcony tekst Marcina Konika Sylwetka kompozytorska Justa Caspara na tle muzyki u pijarów. Zapoznajemy się dzięki niemu z życiem i działalnością cenionego ówcześnie, choć mało znanego obecnie twórcy muzyki religijnej.

Ksiądz Antoni Reginek („Pieśni nabożne” Franciszka Karpińskiego — „Pieśń poranna” i „Pieśń wieczorna” — świadectwo ponadczasowej żywotności) dokonuje charakterystyki dwóch najpopularniejszych utworów ze zbioru Pieśni nabożne F. Karpińskiego, czyli znanych potocznie pieśni kościelnych, zaczynających się od słów: „Kiedy ranne...” i „Wszystkie nasze...”.

Magdalena Chrenkoff w artykule „Litanie ostrobramskie” Stanisława Moniuszki — utwory zapomniane? prezentuje ważny nurt polskiej muzyki oratoryjno-kantatowej XIX wieku i pyta o aktualność tego repertuaru w czasach współczesnych.

Ewa Wójtowicz w tekście Dionizos, Agni, Swaróg — wielokulturowy krąg inspiracji w twórczości Ludomira Michała Rogowskiego wprowadza czytelnika w obszar religii pozachrześcijańskiej, odsłaniając fascynacje polskiego kompozytora duchową tradycją kilku kręgów kulturowych: greckiego, hinduskiego i słowiańskiego.

Violetta Kostka w tekście Cztery motety kopernikowskie na chór mieszany a cappella Tadeusza Kasserna prezentuje najbardziej znane i najczęściej wykonywane kompozycje religijne T. Kasserna, jego — wyraźnie nawiązujące do tradycji renesansowych — chóralne motety.

Bogumiła Mika (Pieśń „Boże coś Polskę” w funkcji cytatu w polskiej muzyce artystycznej XX wieku) przypomina historię religijno-patriotycznego hymnu Boże coś Polskę i dowodzi jego żywotności w XX wieku, charakteryzując polskie kompozycje, wykorzystujące muzykę hymnu w funkcji cytatu.

Z artykułem tym koresponduje wywód Kingi Kiwały Między dziękczynieniem a błaganiem. „Te Deum” Romana Palestra, „Te Deum” Krzysztofa Pendereckiego, w którym autorka opisuje dwa znakomite dzieła muzyki polskiej, dzieła „zaangażowane” w swym humanistycznym i religijnym przesłaniu.

Nad miejscem tradycji religijno-muzycznej (psalmowej, chorałowej) w dziele filmowym zastanawia się z kolei Ewa Czachorowska-Zygor („Psalmy” Adama Walacińskiego w filmie Jerzego Kawalerowicza „Matka Joanna od Aniołów”. Pytanie o tożsamość gatunku).

Regina Chłopicka w artykule Krzysztof Penderecki w kręgu tradycji obrzędowości religijnej Wschodu i Zachodu zwraca uwagę na liczne i różnorodne nawiązania do tradycji wybitnego polskiego kompozytora oraz daje egzemplifikację swojej tezy w postaci precyzyjnie dobranych przykładów muzycznych.

Grupę tekstów koncentrujących się na muzyce religijnej obcej, niepolskiej, rozpoczyna Renata Borowiecka opracowaniem „Stabat Mater” Luigiego Boccheriniego — muzyczna interpretacja tekstu średniowiecznej sekwencji. Autorka przypomina historię sekwencji Stabat Mater, a dokonując muzycznej interpretacji tekstu w dziele Boccheriniego, rozważa jego obsadę, formę muzyczną, tonalność, rodzaje wypowiedzi, a także punkty węzłowe utworu.

W obszar muzyki operowej wprowadza nas Małgorzata Pawłowska (Bohater operowy między sacrum a profanum. Wątki religijne o charakterze epifanicznym w operach: „Robert Diabeł” Giacoma Meyerbeera, „Faust” Charlesa Gounoda, „Doktor Faust” Ferruccia Busoniego), stawiając pytania o autentyczność sfery sacrum w tym specyficznym gatunku i w dziełach, których tematyka oparta jest na dualizmie pierwiastków boskich i diabelskich.

Z kolei nad teozofią, czyli mądrością, wiedzą o Bogu, a zwłaszcza nad impulsami z niej płynącymi dla muzyki, m.in. Skriabina czy Schönberga, zastanawia się Renata Skupin (Teozoficzne inspiracje w muzyce europejskiej XX wieku).

Zagadnienia obecności symbolu muzycznego i jego aspektów w kompozycjach Sofii Gubajduliny rozważa Magdalena Stochniol (Symbolika w twórczości Sofii Gubajduliny na przykładzie „Siedmiu słów” na wiolonczelę, bajan i orkiestrę).

Agnieszka Draus (Karlheinz Stockhausen a sfera sacrum) pyta natomiast o obecność sacrum i sposoby jego przejawiania się w muzyce najwybitniejszego współczesnego kompozytora niemieckiego.

Kazimierz Płoskoń w artykule Inspiracje tradycją liturgiczną Wschodu i Zachodu w twórczości Arva Pärta dostarcza dowodów na to, że estoński kompozytor, żyjący na „pograniczu kultur”, niejednokrotnie odwołuje się w swej muzyce do szeroko pojętej tradycji chrześcijańskiej.

Dopełnieniem niniejszego zbioru są trzy ostatnie teksty. Jacek Jackowski (Nabożeństwa majowe przy kapliczkach i krzyżach przydrożnych) przedstawia historię nabożeństw majowych i sposoby ich współczesnej realizacji.

Stanisław Ziemiański SJ (Jana Długosza „Teoria muzyki w liczbach”) prezentuje sylwetkę jezuity żyjącego w latach 1901—1981, a zwłaszcza pozostawione przez niego siedmioczęściowe dziełko z zakresu teorii muzyki.

Całość tomu kończy tekst ks. Wiesława Hudka (I Kongres Muzyki Liturgicznej w archidiecezji katowickiej), stanowiący relację z tego ważnego wydarzenia duszpasterskiego, jakie miało miejsce w Katowicach w dniach 21—23 października 2005 roku.

Mamy nadzieję, że interdyscyplinarny charakter zbioru, świadczący o bogactwie i różnorodności podejmowanych badań, stanowić będzie inspirację do dyskusji między przedstawicielami różnych dziedzin nauki i sztuki, wrażliwymi na walory religijne „sztuki dźwięku”. To do tej grupy naukowców, ale także do wszelkich miłośników muzyki religijnej kierujemy naszą książkę.

Krystyna Turek
Bogumiła Mika

TREŚĆ :

Wprowadzenie (Krystyna Turek, Bogumiła Mika)

Maciej Jochymczyk — Missa Requiem Damiana Stachowicza w aspekcie związków słowno-muzycznych

Aleksandra Patalas — Działalność i repertuar kapeli muzycznej w Rakowie Opatowskim w świetle źródeł archiwalnych

— Z dziejów Rakowa
— Muzyka w kościele rakowskim
— Ogólna charakterystyka repertuaru kapeli w Rakowie
— Aneks

Marcin Konik — Sylwetka kompozytorska Justa Caspara na tle muzyki u pijarów

Ks. Antoni Reginek — Pieśni nabożne Franciszka Karpińskiego — Pieśń poranna i Pieśń wieczorna — świadectwo ponadczasowej żywotności

— Zbiór Pieśni nabożnych — jego miejsce w dorobku autora
— Tekst i melodia omawianych pieśni
—— Pieśń poranna
—— Melodia
—— Pieśń wieczorna
—— Melodia
— Przekłady na języki obce
— Zakończenie

Magdalena Chrenkoff — Litanie ostrobramskie Stanisława Moniuszki — utwory zapomniane?

— Muzyka religijna Stanisława Moniuszki w okresie wileńskim
— Litanie ostrobramskie
— Na zakończenie
— Aneks

Ewa Wójtowicz — Dionizos, Agni, Swaróg — wielokulturowy krąg inspiracji w twórczości Ludomira Michała Rogowskiego

Violetta Kostka — Cztery motety kopernikowskie na chór mieszany a cappella Tadeusza Kasserna

Bogumiła Mika — Pieśń Boże, coś Polskę w funkcji cytatu w polskiej muzyce artystycznej XX wieku

— XIX wieczny hymn Boże, coś Polskę
— Pieśń Kaszewskiego
— Melodia powszechnie znana
— Popularność pieśni Boże, coś Polskę
— Pieśń Boże, coś Polskę w funkcji cytatu
— Uwagi końcowe

Kinga Kiwała — Między dziękczynieniem a błaganiem. Te Deum Romana Palestra, Te Deum Krzysztofa Pendereckiego

— Geneza i kontekst biograficzny dzieł
— Te Deum laudamus. Tekst liturgiczny hymnu — treść, struktura
— Te Deum Palestra, Te Deum Pendereckiego — muzyczna interpretacja tekstu
— Tradycja a nowoczesność
— Aneks

Ewa Czachorowska-Zygor — Psalmy Adama Walacińskiego w filmie Jerzego Kawalerowicza Matka Joanna od Aniołów. Pytanie o tożsamość gatunku

— Psalm — znaczenie literackie i muzyczne
— Matka Joanna od Aniołów Jerzego Kawalerowicza
— Muzyka Adama Walacińskiego
— Psalmy Walacińskiego w filmie Kawalerowicza
— Pytanie o tożsamość gatunku

Regina Chłopicka — Krzysztof Penderecki w kręgu tradycji obrzędowości religijnej Wschodu i Zachodu

— Tematyka
— Wybór tekstów słownych
— Wprowadzenie określonych rytuałów religijnych (głównie w dziełach scenicznych)
— Nawiązania do elementów i konstrukcji formalnych obrzędów
— Odniesienie do tradycyjnej funkcji obrzędów
— Aneks

Renata Borowiecka — Stabat Mater Luigiego Boccheriniego — muzyczna interpretacja tekstu średniowiecznej sekwencji

— Sekwencja Stabat Mater
— Luigi Boccherini — Stabat Mater
—— Geneza utworu
—— Tekst dzieła
—— Interpretacja muzyczna tekstu sekwencji
— Zakończenie

Małgorzata Pawłowska — Bohater operowy między sacrum a profanum. Wątki religijne o charakterze epifanicznym w operach: Robert Diabeł Giacoma Meyerbeera, Faust Charlesa Gounoda, Doktor Faust Ferruccia Busoniego

— Moment epifaniczny w operze
— Trzy opery
— Scena z Roberta Diabła Meyerbeera: "To sam Bóg!"
— Scena z Fausta Gounoda: "Uciśnionych serc o Boże!"
— Scena z Doktora Fausta Busoniego: Credo in unum Deum
— Robert Diabeł, Faust, Doktor Faust a sfera sacrum

Renata Skupin — Teozoficzne inspiracje w muzyce europejskiej XX wieku

Magdalena Stochniol — Symbolika w twórczości Sofii Gubajduliny na przykładzie Siedmiu słów na wiolonczelę, bajan i orkiestrę (1981)

Agnieszka Draus — Karlheinz Stockhausen a sfera sacrum

Kazimierz Płoskoń — Inspiracje tradycją liturgiczną Wschodu i Zachodu w twórczości Arvo Pärta

— Wprowadzenie
— Kształtowanie się postawy artystycznej i duchowej Arvo Pärta
— Elementy tradycji liturgicznej Wschodu i Zachodu w muzyce Arvo Pärta
— Zakończenie

Jacek Jackowski — Nabożeństwa majowe przy kapliczkach i krzyżach przydrożnych

Stanisław Ziemiański SJ — Jana Długosza Teoria muzyki w liczbach

ks. Wiesław Hudek — I Kongres Muzyki Liturgicznej w archidiecezji katowickiej