Śląskie organy

WPROWADZENIE

Organy piszczałkowe od wieków stanowią główny instrument liturgiczny w koś­ciołach katolickich i świątyniach wielu wspólnot ewangelickich.
W perspektywie geograficznej wielką rolę w budownictwie organowym w Europie na przestrzeni wieków odegrał Śląsk.
W innych dziedzinach konstruowania i wytwarzania instru­mentów dokonania w tym regionie są raczej przeciętne (za wyjątkiem firmy Seiler z Legnicy, produkującej fortepiany od 1849 r.).
Śląsk w zakresie budowy organów rozsławili tacy organmistrzowie, jak np.: Stephan Kaschendorff (ok. 1425—1499), Wilhelm Haupt (1578—1658), C. Klose z Brzegu (ok. 1625—1693), Eugenio Casparini z Sorau w Brandenburgii, blisko granicy ze Śląskiem (1623—1706), jego syn Horazius Casparini (1676—1745), Ignatius Mentzel (1670—1730), rodzina Englerów, z których najbardziej zasłynął Michael Engler junior (1688—1760), Franz Josef Eberhardt (1717— ok. 1775), Christian Benjamin Müller (ok. 1769—1847), jego syn — Moritz Robert Müller (ok. 1769—1847), czy znany również w Czechach i Austrii Carl Friedrich Ferdinand Buckow (1801—1864).
W II poł. XIX w. miejsce manufaktur organmistrzowskich zaczęły zajmować firmy produkcyjne, które zdominowały rynek pracy i spowodowały przejście od budownictwa organowego o charakterze indywi­dualnym, rzemieślniczym, do przemysłowej formy wytwarzania tych instrumentów.
Na Śląsku największą rolę odegrały firmy Schlag & Söhne ze Świdnicy (od 1860 r.) oraz Berschdorf z Nysy (szczególny rozwój od ok. 1900 r.), z którymi do 1945 r. sku­tecznie konkurowała firma Sauer z Frankfurtu nad Odrą. Już chociażby to pobieżne wskazanie na najważniejszych przedstawicieli w budownictwie organowym na Ślą­sku pozwala zauważyć ogrom zagadnienia, z którym trzeba się naukowo zmierzyć.

Jakkolwiek w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym także w Polsce i na Śląsku, II poł. XX w. nie sprzyjała organmistrzom, to jednak nieliczne firmy, które działały w tym czasie, zdołały zadbać o zadowalającą sprawność wielu istniejących instrumentów oraz wybudować nowe zwłaszcza w tych kościołach, które ucierpiały w czasie II wojny światowej. Ta sytuacja, poniekąd trudna, stała się w ten sposób korzystna dla samych instrumentów. W krajach Europy Zachodniej organami w koś­ciołach zajmowano się intensywnie w latach 50-tych i 60-tych XX stulecia, dokonując licznych ingerencji w instrumenty już istniejące, prowadząc ich przebudowy i rozbu­dowy. Niejednokrotnie zastępowano instrumenty starszej generacji nowymi organami. W Polsce działania te nie były tak intensywne, dlatego wiele instrumentów ocalało w ich pierwotnym stanie. Dotyczy to także Śląska, na którym, do kwestii związa­nych z budownictwem organowym, dołącza się także fakt wywożenia instrumentów po 1945 r. w inne regiony Polski, czy też za wschodnią granicę kraju.
Tym samym mamy na Śląsku do czynienia ze złożoną sytuacją w zakresie stanu posiadania ins­trumentów, czasu ich budowy (instrumenty historyczne i różnej klasy organy nowo zbudowane), organmistrzów, rozwiązań technicznych i brzmieniowych, współdziałania z wnętrzem świątyni (dźwięk i prospekt), projektowania i dokonywania odbio­rów, materiałów archiwalnych na ich temat, kwestii społecznych łączących się z ich finansowaniem, przejścia od budownictwa indywidualnego do przemysłowego.

W tym kontekście nie dziwi fakt, że aktualnie, podejmując naukową refleksję nad budownictwem organowym na Śląsku, badacze stają przed kompleksowym zes­tawem zagadnień (wielość kwestii szczegółowych) oraz dużą ilością instrumentów, które znajdują się w tym regionie.
Sukcesywne opracowywanie problematyki zwią­zanej z budownictwem organowym na Śląsku jest zatem ogromnym wyzwaniem dla organologów, historyków, organistów, rządców kościołów, ośrodków i stowarzyszeń zajmujących się ochroną zabytków, a także wyższych uczelni, kształcących organis­tów i muzykologów. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na dokonania Akademii Muzycznej w Katowicach, która w osobie prof. Juliana Gembalskiego (a także jego współpracowników) ma swoistego orędownika organów, instrumentu, któremu pro­fesor poświęcił się nie tylko od strony wykonawczej, stając się jego wybitnym wir­tuozem, ale którym zainteresował się także od strony konstrukcyjnej, odkrywając i objaśniając wiele istotnych parametrów techniczno-brzmieniowych jego funkcjonowania.
Priorytetowo prof. Gembalski zajmuje się instrumentami na Śląsku, organizując m.in. prace konserwatorskie przy wybranych organach oraz sesje naukowe. Ich transparentnym udokumentowaniem jest seria wydawnicza Organy na Śląsku, której trzeci tom ukazał się w Katowicach w 2004 r.
Do tych i wielu innych dokonań badawczych w zakresie budownictwa organo­wego nawiązała konferencja naukowa Śląskie organy, która odbyła się dnia 25 kwiet­nia 2007 r. w Opolu. Pomysłodawcą konferencji i jej głównym organizatorem był ks. dr Grzegorz Poźniak — absolwent Instytutu Muzykologii (dalej: IM) Katolickie­go Uniwersytetu Lubelskiego, adiunkt Zakładu Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz kierownik Stu­dium Muzyki Kościelnej przy Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Opolskiego. Wymienione instytucje wydatnie wsparły to przedsięwzięcie, poszerzając w ten spo­sób swoje badania nad śląską kulturą muzyczną o kolejny, niezwykle ważny aspekt, czyli instrumentoznawstwo. Wyniki pracy zaproszonych referentów oraz prowadzo­nej intensywnie dyskusji na forum licznie zgromadzonych uczestników konferencji zamieszcza niniejsza publikacja.

Obrady uroczyście otworzył ks. prof. dr hab. Tadeusz Dola — Dziekan Wydzia­łu Teologicznego, a pierwszej sesji przewodniczył dr hab. Remigiusz Pośpiech, prof. UO — Prodziekan Wydziału Teologicznego oraz kierownik Zakładu Muzyki i Wychowania Muzycznego.

W pierwszym wystąpieniu ks. mgr Piotr Dębski — absolwent IM KUL, Referent ds. Muzyki Kościelnej Kurii Diecezjalnej w Legnicy, wykładowca Wyższego Seminarium Duchownego w Legnicy i Zakładu Muzyki Kościelnej AMuz we Wro­cławiu, przedstawił problematykę związaną z konserwacją organów M. Englera w Ba­zylice pw. Wniebowzięcia NMP w Krzeszowie. Z kolei prof. Julian Gembalski, kierujący katedrą organów w AMuz w Katowicach, zapoznał uczestników z wpływem systemów powietrznych w śląskich organach na praktykę wykonawczą i brzmienie interpretowanych kompozycji.

Drugiej sesji przewodniczył ks. dr Joachim Waloszek — absolwent IM KUL, adiunkt w Zakładzie Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego WT UO oraz Rektor WSD w Opolu. W tym kompleksie zagadnień na rozwój budownictwa organo­wego oraz na muzykę organową na Śląsku w XVII i XVIII w. uwagę zwrócił ks. dr Franciszek Koenig — absolwent IM KUL, Referent ds. Muzyki Kościelnej Kurii Diecezjalnej w Gliwicach, wykładowca Studium Muzyki Kościelnej (dalej: SMK) w Gliwicach. O konserwacji niewielkiego instrumentu w Lutyni (k. Lądka Zdroju) obszernie informowała mgr Marta Kogut — absolwentka AMuz w Katowicach w klasie organów prof. Juliana Gembalskiego, budownicza renesansowego pozytywu, odby­wająca staż w zakładzie organmistrzowskim Schuke w Berlinie. Interesujące komunikaty przygotowali mgr Robert Makulski OFM — absolwent IM KUL, wykładow­ca SMK w Opolu i WSD w Katowicach, oraz mgr Józef Chudalla — absolwent IM KUL, wieloletni asystent na Wydziale Teologicznym UO oraz organista katedry pw. Podwyższenia Krzyża św. w Opolu.
Pierwszy z wymienionych zapoznał uczestników ze stanem zachowania i planami remontu organów w kościele oo. Franciszkanów w Opolu, drugi zaś systematycznie ukazał działalność Referatu ds. Muzyki Kościel­nej Kurii Diecezjalnej w Opolu w latach 2002—2007.

Dwie pierwsze sesje konferencji odbyły się w gmachu Wydziału Teologicznego UO, a trzecia w sali Studium Muzyki Kościelnej. Przewodniczył jej prof. Julian Gembalski. W ramach tej sesji dr Maria Szymanowicz omówiła działalność firmy Gebrüder Rieger na ziemi radomskiej, z kolei ks. dr Grzegorz Poźniak przybliżył uczestnikom osobę i dzieło organmistrza Josepha Habela, działającego na ziemi głubczyckiej.
Na XIX-wieczne utwory organowe, które można wykonywać na górnośląskich organach zbudowanych w tym samym czasie, zwrócił uwagę dr Władysław Szymański — absolwent IM KUL, absolwent AMuz w Katowicach w klasie organów prof. J. Gembalskiego. Wiele informacji w ramach swojego wystąpienia przekazał mgr Piotr Kunce — absolwent SMK w Gliwicach, doktorant na WT UO oraz orga­nista, który ukazał dzieje organów kościoła pw. św. Wawrzyńca w Zabrzu - Mikulczycach w oparciu o dokumenty zachowane w parafii.

Cykl referatów zakończył ko­munikat Bogdana Tabisza z Wrocławia — prezesa zarządu fundacji Opus Organi, organisty Bazyliki św. Elżbiety we Wrocławiu, absolwenta wrocławskiej AMuz im. Karola Lipińskiego w klasie organów Klemensa Kamińskiego. Omawiał on proble­matykę związaną z odbudową zniszczonych w czasie pożaru organów w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu. Sesję zakończono dyskusją oraz improwizacjami organowymi na temat znanych pieśni kościelnych w wykonaniu prof. Juliana Gembalskiego.

Niniejsza publikacja prezentuje materiały z konferencji w kolejności ich wygłoszenia. Do nich dołączony został artykuł Działalność organmistrzowska Theodora Böhmego (1921—1991), którego autorem jest dr Andrzej Prasał — absolwent Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu, Archidiecezjalnego Studium Orga­nistowskiego we Wrocławiu oraz organista w parafii św. Michała Archanioła w Bys­trzycy Kłodzkiej.

Należy mieć nadzieję, że konferencja organoznawcza Śląskie organy będzie kon­tynuowana i doczeka się kolejnych edycji oraz dokumentacji w postaci publikacji książkowej, tym bardziej, że instrument ten na stałe zadomowił się w liturgii i dlate­go powinien być sprawny i otoczony fachową opieką.
Refleksja nad jego przeszłoś­cią, aktualnym stanem oraz dalszym rozwojem staje się tym samym koniecznością. Wspólny wysiłek wszystkich odpowiedzialnych za organy w naszych kościołach, a także dobrze przygotowani organiści, z pewnością znacząco wpłyną na to, że dźwię­ki tego instrumentu będą „nadzwyczaj harmonizować ze świętymi pieśniami i ob­rzędami, dodając im przedziwnej wspaniałości i przepychu; wzniosłością zaś swoją i słodyczą będą wzruszać serca wiernych, napełniając je jakby niebiańską radością i mocno pociągając ku Bogu i rzeczom wyższym" (por. Pius XII, encyklika Musicae Sacrae Disciplina, pkt. 28).

Ks. Piotr Tarlinski

TREŚĆ :

Wprowadzenie

Ks. Piotr Dębski — ORGANY MICHAELA ENGLERA W BAZYLICE P.W. WNIEBOWZIĘCIA NMP W KRZESZOWIE. Problematyka konserwatorska instrumentu

1. Historyczne i brzmieniowe walory organów Michaela Englera w krzeszowskiej bazylice
2. Badania organologiczne i proces przygotowania rewaloryzacji instrumentu
3. Program konserwatorski

Julian Gembalski — SYSTEMY POWIETRZNE DAWNYCH ORGANÓW ŚLĄSKICH W KONTEKŚCIE PROBLEMÓW KONSERWATORSKICH

Ks. Franciszek Koenig — OGÓLNY POGLĄD NA ROZWÓJ BUDOWNICTWA ORGANOWEGO I MUZYKI ORGANOWEJ NA ŚLĄSKU W XVII I XVIII WIEKU

1. Śląsk w XVII i XVIII w. — uwarunkowania historyczne
2. Muzyka kościelna na Śląsku w XVII i XVIII w. — zarys ogólny
3. Śląscy organmistrzowie działający w XVII i XVIII w.
4. Powszechny rozwój budownictwa organowego na Śląsku
5. Śląska muzyka organowa w XVII i XVIII w.
6. Zakończenie
7. Prezentacja wybranych instrumentów

Marta Kogut — RENOWACJA ORGANÓW W KOŚCIELE ŚW. JANA NEPOMUCENA W LUTYNI K. LĄDKA ZDROJU

1. Opis organów
2. Stan zachowania
3. Prace konserwatorskie

O. Robert Makulski OFM — ORGANY W KOŚCIELE POD WEZWANIEM ŚWIĘTEJ TRÓJCY OO. FRANCISZKANÓW W OPOLU

Józef Chudalla — REMONTY ORGANÓW W DIECEZJI OPOLSKIEJ. Działalność Referatu ds. Muzyki Kościelnej Kurii Diecezjalnej w Opolu w latach 2002—2007

Maria Szymanowicz — DZIAŁALNOŚĆ FIRMY GEBRÜDER RIEGER NA ZIEMI RADOMSKIEJ

1. Skrzyńsko (diecezja radomska, dekanat przysuski)
2. Jedlińsk (diecezja radomska, dekanat jedliński)

Ks. Grzegorz Poźniak — JOSEPH HABEL. Życie i działalność organmistrzowska na Śląsku

1. Biografia
2. Działalność organmistrzowska

Władysław Szymański — MOŻLIWOŚCI XIX-WIECZNYCH ORGANÓW GÓRNOŚLĄSKICH W ODNIESIENIU DO REPERTUARU Z EPOKI

1. Cechy XIX-wiecznych organów górnośląskich
2. Możliwości interpretacji repertuaru z XIX w.
3. Zakończenie

Piotr Kunce — ORGANY KOŚCIOŁA ŚW. WAWRZYŃCA W ZABRZU - MIKULCZYCACH. Dzieje instrumentu w świetle dokumentów parafialnych do 1945 r.

1. Siedmiogłosowe organy w starym kościele drewnianym
2. 38-głosowe organy firmy Schlag und Söhne w nowym kościele
3. 45-głosowe organy firmy C. Berschdorf

Bogdan Andrzej Tabisz — ORGANY W KOŚCIELE ŚW. ELŻBIETY WĘGIERSKIEJ WE WROCŁAWIU. Historia i perspektywy odbudowy

Andrzej Prasał — DZIAŁALNOŚĆ ORGANMISTRZOWSKA THEODORA BÖHMEGO (1921—1991)

1. Pierwsze powojenne zakłady organmistrzowskie na Dolnym Śląsku
2. Z życia Theodora Böhmego
3. Najważniejsze prace lubańskiej firmy