Niemcy w myśli politycznej Władysława Studnickiego - GAWEŁ STRZĄDAŁA

Z notatki wydawniczej :

Władysław Studnicki był konsekwentnym reprezentantem opcji proniemieckiej w polskiej myśli politycznej. Jednocześnie jego zainteresowania badawcze koncentrowały się wokół problematyki geopolitycznej, polskiej polityki zagranicznej i integracji europejskiej. Ideały Władysława Studnickiego zwyciężyły po 1989 roku, kiedy ministrem spraw zagranicznych odrodzonej ponownie Polski został Krzysztof Skubiszewski. W czasie okupacji 15-letni Skubiszewski uczęszczał na tajne komplety organizowane w mieszkaniu Władysława Studnickiego. Jak wspominał Krzysztof Skubiszewski: „Na dzisiejszej scenie politycznej jestem zapewne ostatnim, który w końcowych latach jego [Studnickiego] działalności w Polsce, czyli w strasznym okresie okupacji w Warszawie, słuchał jego programu politycznego, jego wyjaśnień, rozmawiał z nim”.

Książka adresowana jest do politologów i ludzi zainteresowanych historią najnowszą oraz polska myślą polityczną. Zainteresować powinna również studentów Europeistyki, gdyż Władysław Studnicki był jednym z polskich teoretyków integracji europejskiej – twórcą koncepcji bloku środkowo-europejskiego. Polityk ten nazywany „germanofilem” był jednym z prekursorów zbliżenia polsko-niemieckiego w okresie międzywojennym. Bronił wtedy praw mniejszości niemieckiej w Polsce oraz praw wyznawców luteranizmu, więc książka moja adresowana jest także do mniejszości niemieckiej w Polsce. Książkę tę dedykuję również współczesnym elitom politycznym Polski.

WSTĘP [fragmenty]

Władysław Studnicki-Gizbert (3 XI 1867 - 10 I 1953) bywał określany mianem czołowego germanofila polskiego. Jest to sformułowanie nietraf­ne, ponieważ nie uwzględnia podłoża jego poglądów, którym była zdecy­dowana antyrosyjskość. Drogę do odzyskania niepodległości widział on w rozbiciu imperium rosyjskiego, więc poszukiwał sprzymierzeńców zdol­nych tego dokonać. Najpierw sprzymierzeńcem takim były Austro-Węgry (najsłabsze ogniwo wśród państw zaborczych), później, w czasie I wojny światowej, stały się nim Niemcy ze względu na ich siłę i potencjał. Choć Studnicki był ważną postacią w obozie niepodległościowym, jego rola była pomniejszana. W okresie międzywojennym było to związane z jego konfliktem z sanacyjną elitą władzy (np. procesy z wojewodą Mi­chałem Grażyńskim i prezydentem Warszawy Stefanem Starzyńskim). W okresie powojennym poglądy Studnickiego były sprzeczne z oficjalną doktryną państwa. W propagandzie PRL ten członek II Proletariatu przedstawiany był jako niepoczytalny reakcjonista...

„Problem niemiecki” w polskiej myśli politycznej tworzonej w niewoli to zagadnienie dominacji politycznej i ekonomicznej Niemiec w Europie Środkowej, polityki germanizacyjnej, ale także ewentualnej roli, jaką mogły one odegrać na rzecz odbudowy jakiejś formy państwowości pol­skiej. Tak ujęty problem nie odnosił się rzecz jasna do aspektu mię­dzynarodowego położenia Niemiec, ich dążeń mocarstwowych, konsek­wencji traktatu wersalskiego. Polski przed 1918 r. na mapie nie było i problem niemiecki był sprowadzany do poziomu relacji z Niemcami jako zaborcą. Dla wielu Niemcy były najgroźniejsze jako nowe, silne mo­carstwo o ogromnych ambicjach.
Na ile można było zatem opierać nadzieje na samodzielny byt Polski na celach polityki niemieckiej, próbował ustalić właśnie Studnicki. Tak­że w okresie międzywojennym kluczową kwestią polskiej myśli politycz­nej było utrzymanie i zabezpieczenie niepodległości w sytuacji podwójne­go nacisku: ze strony Rosji sowieckiej i Republiki Weimarskiej. Odpo­wiedź na pytanie, z którym z tych państw podjąć współpracę, zeszła na dalszy plan wobec wyboru drogi całkowitej niezależności od sąsiadów, co w konsekwencji wieść mogło — i wiodło — do osamotnienia Polski. Strach przed powrotem do jakiejś formy zależności od byłego zaborcy był najistotniejszą przyczyną odrzucenia dialogu z Niemcami, których je­dynym pozytywnym wyróżnikiem była wrogość polityczna i ideowa wo­bec Sowietów, postrzeganych jako zło absolutne. Znowu jedynym, który rozważał ów problem niemiecki — konieczności uwzględnienia ogromnej roli Rzeszy w Europie Środkowej — był Studnicki. Przy analizie myśli politycznej tego działacza niepodległościowego i publicysty wskazane wydaje się zastosowanie periodyzacji, która umoż­liwia zaprezentowanie ewolucji jego poglądów na przestrzeni kilkudzie­sięciu lat. Praca ma więc układ chronologiczny. W okresie działalności politycznej Studnickiego doszło do dwóch wojen światowych, rewolucji bolszewickiej, odzyskania przez Polskę niepodległości, przejęcia władzy w Niemczech przez Hitlera, ponownego rozbioru Rzeczypospolitej i zimnowojennego podziału Europy na dwa bloki. Pewne elementy jego konce­pcji geopolitycznej były stałe, inne zaś pod wpływem tych wydarzeń ule­gały zmianie. Zmieniały się bowiem także Niemcy i ich polityka. Inne były Niemcy cesarskie za czasów Wilhelma II i w czasie I wojny światowej, kiedy tworzyły koncepcję „Mitteleuropy” i zdobyły się na gest w rodzaju Aktu 5 lis­topada. Inne Niemcy były za czasów Republiki Weimarskiej, jeszcze inne po dojściu Hitlera do władzy. Odmienna była także polityka Niemiec w stosunku do narodu polskiego w czasie I i II wojny światowej. Następ­nie sytuacja Niemiec podzielonych po II wojnie też wyglądała odmiennie. Pięć różnych epok — pięć różnych systemów politycznych, gospodarczych, społecznych, które obserwował Studnicki - wpływało na jego ocenę sytuacji międzynarodowej, w tym i problemu niemieckiego jako karty użytej do rozegrania sprawy polskiej...

W pierwszym rozdziale zrekonstruowana została w zarysie biografia polityczna autora i ewolucja ideowo-polityczna jego poglądów w okresie trzydziestu lat (od 1888 r. do 1914 r.). W tym okresie przemierzył on dro­gę od socjalizmu do nacjonalizmu, przechodząc „partyj tak wiele”: od socjalistów poprzez ludowców i narodowców, żeby na końcu założyć własny Klub Państwowców Polskich. Trzeba zaznaczyć, że nacjonalizm na początku XX w. oznaczał coś zupełnie innego niż po II wojnie światowej. W tamtym okresie był on formą samoobrony narodu uciskanego przez zaborców. Po II wojnie istniały silne inklinacje, żeby wiązać nacjonalizm ze zbrodniami narodowego socjalizmu, opartego na przesłankach raso­wych, które w polskim ruchu narodowym praktycznie nie występowały. To samo zastrzeżenie należy odnieść do socjalizmu, który przed bolsze­wicką rewolucją znaczył co innego niż po 1917 r., kiedy to przybrał ludo­bójcze oblicze. Socjalizm polski na przełomie XIX i XX w. miał charakter demokratyczny i był formą oporu przeciw carskiemu uciskowi; dotyczyło to zwłaszcza nurtu niepodległościowego w polskim socjalizmie. Studnicki wywarł niemały wpływ na charakter ugrupowań, z którymi się wiązał w ciągu tych lat. Stanisław Cat-Mackiewicz w swej Historii Polski stawiał Studnickiego obok takich postaci jak Józef Piłsudski, Ro­man Dmowski, Michał Bobrzyński. Twierdził, że jego myśl wyprzedzała w wielu wypadkach czyn Piłsudskiego: Bobrzyński był ekscelencją, taj­nym radcą, człowiekiem który miał dostęp do cesarza w każdej chwili i któremu Franciszek Józef ufał bezgranicznie; Dmowski jest wówczas byłym prezesem Koła Polskiego w Dumie petersburskiej, uznanym lide­rem społeczeństwa w Królestwie; Piłsudski - zaledwie wodzem podziemi i organizacji młodzieżowych; Studnicki niczym, tylko mózgiem, od które­go szły iskry zapładniające czyny innych i wywołujące inicjatywy...

Drugi rozdział pracy poświęcony jest stosunkowi Studnickiego do za­boru pruskiego, niemieckiej polityki germanizacyjnej i problemów sto­sunków społecznych pod tym zaborem. Rozdział trzeci poświęcono działalności i myśli politycznej Studnickiego w stosunku do państw cen­tralnych w kontekście toczącej się I wojny światowej i szans na odzyska­nie niepodległości w jej wyniku. Trzeba podkreślić, że w tym okresie nastąpiła zmiana jego poglądów dotyczących sojuszników sprawy pol­skiej - Austro-Węgry ustąpiły w nich pola Cesarstwu Niemieckiemu. Od 1915 r. datuje się „germanofilizm” Studnickiego, który wobec słabości militarnej czarno-żółtej monarchii i braku pomysłu rozwiązania sprawy polskiej za głównego sojusznika uznaje Niemcy. To przeorientowanie ukazane zostało na tle niemieckich planów do­tyczących tworzenia „Mitteleuropy” i organizowania tej części Europy, które Studnicki uznawał za naturalną konsekwencję ogromnej roli Rze­szy Niemieckiej w regionie. W tym rozdziale zaprezentowane zostały tak­że opinie niemieckie dotyczące sprawy polskiej oraz kulisy powstania Aktu 5 listopada, którego „duchowym ojcem” był niewątpliwie Studnicki. Cenne okazały się materiały archiwalne Naczelnego Komitetu Narodo­wego z Archiwum Państwowego w Krakowie, które naświetliły stosunki panujące pomiędzy polskimi czynnikami politycznymi na terenie Galicji i Królestwa. W czwartym rozdziale pracy przedstawione zostały koncepcje Studnic­kiego dotyczące polityki zagranicznej Polski i jej stosunku do zachodnie­go sąsiada, przedstawione na tle konkurujących ze sobą koncepcji sana­cyjnej i narodowo-demokratycznej. Zaprezentowana została koncepcja bloku środkowoeuropejskiego z kluczową rolą Niemiec, obejmującego Polskę oraz inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej, a skierowanego politycznie i militarnie przeciwko ZSRR.

Piąty rozdział pracy dotyczy działalności Władysława Studnickiego w okresie II wojny światowej, kiedy zderzyły się proniemieckie koncepcje „germanofila polskiego” z ekstremalną rzeczywistością okupacji hitlerowskiej. Wreszcie ostatni, szósty rozdział dotyczy jego poglądów na sytuację powojennej Europy - zachodnich i wschodnich granic Polski w warunkach panowania politycznego Rosji sowieckiej w Europie Wschodniej i podziału Niemiec...

Opublikowane w „Zeszytach Historycznych” Instytutu Literackiego w Paryżu przez Jerzego Weinsteina dokumenty niemieckie dotyczące działalności Studnickiego miały dużą wartość, ponieważ przedstawiały stosunek władz hitlerowskich do „germanofila polskiego”. Są to mate­riały niemieckiego ministerstwa spraw zagranicznych z okresu interno­wania Studnickiego w sanatorium w Babelsbergu w 1940 r., a także ar­tykuły publikowane na jego temat w prasie niemieckiej. Wynika z nich niezbicie, że Studnicki nie był materiałem na „polskiego Quislinga”, ponieważ cechował go głęboki polski patriotyzm i nie godził się być narzędziem niemieckich władz okupacyjnych, zaś jego propozycje porozumienia polsko-niemieckiego nawiązywały do podobnych koncepcji głoszonych przez niego w okresie I wojny światowej. Ze źródeł niemiec­kich wynika, że Studnicki zawsze był orędownikiem porozumienia pol­sko-niemieckiego, bronił mniejszości niemieckiej w Polsce w okresie mię­dzywojennym, więc dla hitlerowców był niewygodnym partnerem, sta­wiającym warunki niemożliwe do spełnienia przez nich.

Odbudowa Polski, stworzenie rządu i armii - wszystko to nie mieściło się w głowach nazistowskich przywódców, którzy dla podbitego narodu polskiego szykowali los ludu kolonialnego. Z drugiej strony zdawali sobie sprawę, że oskarżycielskie memoriały Studnickiego, piętnujące nie­miecką politykę okupacyjną wobec Polaków, mogły się przedostać (i prze­dostawały się) na Zachód, a „przyjaciel Niemiec" opisujący stosunki pa­nujące w Generalnym Gubernatorstwie był o wiele bardziej niebezpieczny dla Niemców niż np. raporty podziemia, którym zawsze można było za­rzucić stronniczość...

Podstawową bazę źródłową rozprawy stanowiły drukowane prace Studnickiego wydane w formie zwartej, jak i liczne publikacje prasowe, umożliwiające prześledzenie na bieżąco ocen dokonywanych przez niego pod wpływem różnych wydarzeń w Europie. Oprócz opublikowanych prac Studnickiego wykorzystano również ma­teriały archiwalne i rękopiśmiennicze prezentujące jego dorobek w za­kresie myśli politycznej, zwłaszcza materiały Naczelnego Komitetu Na­rodowego z Archiwum Państwowego w Krakowie, pozwalające odtworzyć działalność Studnickiego w okresie I wojny światowej. W kręgu zaintere­sowania znalazły się także rękopisy i mikrofilmy zgromadzone w Zakła­dzie Narodowym im. Ossolińskich, gdzie znajduje się korespondencja Władysława Studnickiego z Wilhelmem Feldmanem, Bolesławem Wysłouchem, jak również dzienniki Michała Łempickiego, Józefa B. Kożuchowskiego i Feliksa Młynarskiego.
Z Archiwum Akt Nowych w Warszawie pomocne okazały się materiały z okresu działalności Tymczasowej Rady Stanu, w której skład wchodził Studnicki w czasie I wojny światowej, a także dokumenty Delegatury Rządu RP na Kraj, umożliwiające spojrzenie na działalność Studnickiego w czasie II wojny światowej z perspektywy Polskiego Państwa Podziem­nego.
Uzupełniający charakter miały materiały znajdujące się w Instytucie Sikorskiego w Londynie. Niezwykle cenne okazały się rękopisy Studnic­kiego i jego pamiętniki z okresu II wojny, spisane w miejscu internowa­nia. Pozwalają one odtworzyć sposób jego myślenia w trakcie trwania wojny, a także ewolucję jego koncepcji w stosunku do Niemiec na tle zmieniającej się sytuacji politycznej i militarnej.
Rękopisy te zgromadzo­ne są w Bibliotece Narodowej w Warszawie...

SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział 1. Ewolucja założeń ideowo-politycznych Władysława Studnickiego do wybuchu I wojny światowej

Rozdział 2. Zabór pruski i Rzesza Niemiecka w koncepcjach Władysława Studnickiego do roku 1914

Rozdział 3. Między Austro-Węgrami a Niemcami. Koncepcje polityczne Władysława Studnickiego w okresie I wojny światowej

Rozdział 4. Od projektu bloku środkowoeuropejskiego do koncepcji „zbrojnej neutralności” — Władysław Studnicki wobec Niemiec w latach 1918-1939

Rozdział 5. Władysław Studnicki wobec Niemiec w okresie II wojny światowej

Rozdział 6. Refleksje Władysława Studnickiego na temat Niemiec i Europy po II wojnie światowej

Zakończenie

Bibliografia