Polska polityka językowa w Unii Europejskiej

Z notatki wydawniczej :

Tom jest wiernym zapisem obrad konferencji naukowej w ramach VI Forum Kultury Słowa:
„Polska polityka językowa wobec członkostwa Polski w Unii Europejskiej”, zorganizowanej
w dniach 20–22 października 2005 roku w Katowicach pod patronatem Rady Języka Polskiego
i Uniwersytetu Śląskiego. Książka zawiera 11 referatów oraz zapis dyskusji, jaka wokół nich
się toczyła, a także dyskusji panelowej, wprowadzonej dwoma wystąpieniami
„O świadomości językowej współczesnych Polaków”. Poruszone zostały następujące problemy:
Czy polszczyzna zdoła wykorzystać swoją szansę i czy uniknie zagrożeń? Jaka będzie rola języka
narodowego na forum europejskim w dobie globalizacji? Czy jest miejsce dla dialektów i języków
mniejszości narodowych w dobie wyraźnych tendencji unifikacyjnych? Jak promować polszczyznę
poza granicami kraju? Jaki wpływ na polski język publiczny będą miały dokumenty Unii Europejskiej?
Jak kształtowała się polszczyzna publiczna i jaki wpływ mieli na nią wielcy Polacy?
Jaki jest stan współczesnej polszczyzny pod względem stopnia jej kodyfikacji? W jaki sposób
nowe społeczeństwo Europy będzie miało wpływ na świadomość językową Polaków? W jakim stopniu
taka instytucja, jak Rada Języka Polskiego może decydować o polityce językowej zarówno w aspekcie
wewnętrznym, poprzez kształtowanie i ugruntowywanie normy, jak i zewnętrznym, poprzez promowanie
i ochronę języka polskiego na forum Europy? Jaki jest stan współczesnego języka publicznego?


OD REDAKCJI

Przywykliśmy do myśli, że wstąpienie Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku zmieniło przede wszystkim
sytuację gospodarczą i polityczną kraju. Otworzyły się nowe możliwości rozwoju Polski, zmieniła się nasza
sytuacja ekonomiczna, obronna, demograficzna.
Wsparcie finansowe ze strony Unii stworzyło nowe możliwości inwestycyjne, poczuliśmy się silniejsi w rywalizacji
gospodarek światowych, zmniejszyło się bezrobocie — plaga lat dziewięćdziesiątych, ale też zwiększyła się skala
emigracji zarobkowej. Aspekt ekonomiczny dominuje dziś w szacowaniu zysków i strat z wejścia Polski do struktur
europejskich. Mniej chyba miejsca poświęca się sprawom nieuchronnych zmian kulturowych, jakie zachodzą na naszych
oczach i jakie będą udziałem przyszłych pokoleń. Jednym z najważniejszych aspektów owych zmian jest nowa
jakościowo sytuacja języka polskiego we współczesnym świecie jednoczących się państw i globalizującej się gospodarki.
Obserwujemy swoisty awans polszczyzny, którą, jak się oblicza, włada w Unii Europejskiej około 40 mln ludzi.
Jesteśmy zatem, jeśli brać pod uwagę jedynie kryterium demograficzne w ocenie pozycji języka polskiego,
na piątym miejscu w rankingu najbardziej popularnych języków europejskich i na pierwszym miejscu spośród nowych
państw włączonych do wspólnoty europejskiej. To dostateczny powód, aby zastanowić się nad sytuacją polszczyzny,
jej szansami rozwoju i zagrożeniami związanymi z ekspansją ze strony najpopularniejszych języków tzw. starej Europy.
Bo przecież tendencje unifikacyjne to szansa rozwoju, ale też zagrożenie utraty tożsamości.
Czy polszczyzna zdoła wykorzystać swoją szansę i czy uniknie zagrożeń?
Jaka będzie rola języka narodowego na forum europejskim w dobie globalizacji? Czy jest miejsce dla dialektów i języków mniejszości
narodowych w dobie wyraźnych tendencji unifikacyjnych? Jak promować polszczyznę poza granicami kraju? Jaki wpływ na polski język
publiczny będą miały dokumenty Unii Europejskiej? Jak kształtowała się polszczyzna publiczna i jaki wpływ mieli na nią wielcy
Polacy? Jaki jest stan współczesnej polszczyzny pod względem stopnia jej kodyfikacji? W jaki sposób nowe społeczeństwo Europy będzie
miało wpływ na świadomość językową Polaków? W jakim stopniu taka instytucja, jak Rada Języka Polskiego może kształtować politykę
językową zarówno w aspekcie wewnętrznym, poprzez kształtowanie i ugruntowywanie normy, jak i zewnętrznym, poprzez promowanie
i ochronę języka polskiego na forum Europy? Jaki jest stan współczesnego języka publicznego? Oto jedynie niektóre problemy poruszone na
trzydniowej konferencji naukowej w ramach Forum Kultury Słowa: Polska polityka językowa wobec członkostwa Polski w Unii Europejskiej.
Forum zorganizowano w dniach 20—22 października 2005 roku w Katowicach pod patronatem Rady Języka Polskiego i Uniwersytetu
Śląskiego. Niniejsza publikacja stanowi efekt tej konferencji.
Tom, który oddajemy właśnie do rąk czytelników, jest wiernym zapisem obrad. Składa się na niego 11 referatów oraz zapis dyskusji, jaka
wokół nich się toczyła, a także wierny zapis dyskusji panelowej, wprowadzonej dwoma wystąpieniami pod wspólnym tytułem: O świadomości
językowej współczesnych Polaków. Na Forum spotkali się naukowcy, intelektualiści, dziennikarze, nauczyciele, a także wszyscy Ci,
którzy interesują się językiem polskim, jego poprawnością i pięknem, aby w nieskrępowanej dyskusji, taka jest idea pomysłodawców
Forum Kultury Słowa, zastanowić się nad stanem i perspektywami współczesnej polszczyzny. Każde Forum, a to katowickie
było już szóstym z kolei, cieszy się ogromnym zainteresowaniem ze strony środowisk intelektualnych Polski, ale też ze strony
władz ogólnopolskich i lokalnych, o czym mogą świadczyć oficjalne wystąpienia przedstawicieli władz różnego szczebla, nadesłane przez
parlamentarzystów i europarlamentarzystów listy oraz roztoczone nad Forum patronaty, m.in. przez władze lokalne Śląska i Zagłębia.

VI Forum Kultury Słowa było także okazją do zaprezentowania się nie tylko śląskiego środowiska naukowego, ale i artystycznego.
Trzeba bowiem dodać, że bardzo dobrze został przyjęty przez uczestników konferencji spektakl katowickiego Teatru Korez ze sztuką Cholonek
według powieści Janoscha. Konferencja była sporym wysiłkiem organizacyjnym i finansowym. Wszystkim tym, którzy przyczynili się do tego,
że się odbyła: sponsorom, współorganizatorom, uczestnikom, referentom i dyskutantom, władzom lokalnym wreszcie, składamy w tym miejscu
serdeczne podziękowania.
Osobne podziękowania należą się studentkom Koła Naukowego Młodych Dydaktyków: Magdalenie Izydorczyk, Anecie Jabłońskiej,
Marcie Orłowskiej, Magdalenie Picheń, Alicji Podstolec, Marcie Sołtysik, które pieczołowicie spisały z taśm magnetofonowych całą dyskusję,
umożliwiając jej publikację.

Jacek Warchala, Danuta Krzyżyk


WSTĘP

Pomysłodawcą ogólnopolskich konferencji naukowych, które potem zaczęły nosić miano Forum Kultury Słowa, był profesor Walery Pisarek,
pierwszy przewodniczący Rady Języka Polskiego, siedzący tutaj między nami. Nazwę wypracowaliśmy właśnie jeszcze w Komisji Kultury
Języka, o ile dobrze pamiętam. Fora mają dawać okazję do spotkania i dyskusji naukowców z całej Polski, i to nie tylko językoznawców,
ale także socjologów, psychologów, politologów, antropologów kultury, historyków, historyków literatury, prasoznawców, medioznawców.
Kultura słowa, która występuje w nazwie, jest rozumiana szeroko w kontekście społecznym i kulturowym, dlatego Fora Kultury Słowa są
interdyscyplinarne, umożliwiają wymianę poglądów różnych środowisk naukowych. Przyjęliśmy też — żeby jeszcze zwiększyć i uwypuklić tę
zasadę — że jest niewiele referatów, a wiele dyskusji. To jest znowu postulat zgłoszony bodaj 35 lat temu przez Marcina Preyznera, który
tutaj też jest z nami, który zawsze mówił o tym, że powinno być dość czasu na dyskusję, i tak też planujemy. Po dwóch referatach planujemy
zawsze co najmniej godzinę na dyskusję. Dotychczasowa praktyka wskazała, że ani razu nie było tak, żeby dyskusja skończyła się wcześniej,
niż to było zaplanowane. Pierwsze Forum Kultury Słowa zorganizowała Polska Akademia Nauk, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ministerstwo
Edukacji Narodowej we Wrocławiu w roku 1995. Owocem obrad był tom referatów O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny pod
redakcją Jana Miodka. Właśnie to I Forum Kultury Słowa wysunęło postulat, żeby powołać Radę Języka Polskiego. II Forum Kultury
Słowa odbyło się w roku 1997, bośmy przyjęli cykl dwuletni, w Przegorzałach pod Krakowem. Tym razem również Ministerstwa Kultury
i Sztuki oraz Edukacji Narodowej współorganizowały je razem z Radą Języka Polskiego, już wtedy istniejącą. Konferencja była poświęcona
edukacji językowej Polaków. Przedmiotem dyskusji była polszczyzna w szkole, a także polszczyzna w Kościele, polszczyzna w prawie, tzn.
w aktach prawnych. Owocem tych obrad jest tom: Edukacja językowa Polaków pod redakcją Władysława Miodunki. III Forum Kultury
Słowa odbyło się w Białymstoku w roku 1999. Obradowało ono na temat zmian w społecznym mówieniu w ogóle, czyli język w środkach
masowego przekazu. Polszczyzna w mediach masowych — oficjalnie tak się to nazywało i taki był tytuł tomu, który ukazał się pod redakcją
Katarzyny Mosiołek-Kłosińskiej i Jerzego Bralczyka. Tutaj, oczywiście, współrealizatorami była między innymi również Krajowa Rada
Radiofonii i Telewizji, bardzo się też wtedy włączył Uniwersytet w Białymstoku. IV Forum — tutaj współorganizatorem po raz pierwszy
było SWPS i Towarzystwo Kultury Języka — odbyło się w Poznaniu w roku 2001. Poświęcono je językowi perswazji publicznej. Tom
z tego Forum też już się ukazał. Był to tom pod redakcją Katarzyny Mosiołek-Kłosińskiej i Tadeusza Zgółki, który był też jednym ze
współorganizatorów tego Forum. V Forum Kultury Słowa odbyło się dwa lata temu w Lublinie. Współorganizowały je: Instytut Filologii
Polskiej UMCS, Towarzystwo Kultury Języka, Wyższa Szkoła Psychologii Społecznej. Temat brzmiał: Polak z Polakiem — porozumiewanie
się, bariery i pomosty. Dyskusja była bardzo zażarta, między innymi chodziło o to, jak się Polacy z Polkami porozumiewają czy raczej Polki
z Polakami. Był taki bardzo żywo dyskutowany referat; wreszcie — jak Polacy w różnych innych sytuacjach się porozumiewają. Było to
bardzo owocne Forum. Tegoroczne VI Forum Kultury Słowa jest jeszcze inne, najwyraźniej z dotychczasowych związane ze zmianami
w rzeczywistości politycznej, społecznej i kulturalnej Polski. Mam nadzieję, że będzie to Forum równie owocne, że będziemy dyskutować
bardzo otwarcie i, co więcej, że dojdziemy do pewnych konstruktywnych wniosków. Jedno z posiedzeń, jutrzejsze przedpołudniowe, jest
poświęcone właśnie językowi polskiemu w Unii. Są tutaj też obecni tłumacze z Brukseli. Bardzo bym chciał, żebyśmy w wyniku obrad
tego Forum powołali jakąś wspólną komisję polsko-polską albo warszawsko-brukselską czy ogólnie: radiowo-językowo-brukselską, żebyśmy
mogli odpowiadać w sposób zorganizowany na pytania, bo w ciągu ostatniego półrocza Rada Języka Polskiego dostała od tłumaczy
unijnych dużo pytań — i ogólnych, i szczegółowych. Chcielibyśmy to wszystko ujednolicić i nadać temu takie formy, żeby ta machina
sprawnie działała. Forum w tym roku nabiera już znaczenia międzynarodowego, gdyż gościmy panią profesor Erykę Worbs z Uniwersytetu
w Moguncji, która zajmuje się między innymi tłumaczeniami z języka polskiego na niemiecki i odwrotnie. Wchodzi więc tutaj w grę również
sprawa tłumaczeń. Forum będzie miało charakter międzynarodowy — są bowiem tłumacze z Brukseli, jest pani profesor z Niemiec, wychodzimy
zatem na forum jeszcze szersze niż dotychczas.



SPIS RZECZY :

Od redakcji (Jacek Warchala, Danuta Krzyżyk) 9

Wstęp (Andrzej Markowski) 13

Wystąpienia oficjalne podczas otwarcia VI Forum Kultury Słowa 17
Andrzej Markowski, przewodniczący Rady Języka Polskiego 17; Lechosław Jarzębski, wojewoda śląski 18;
Janusz Janeczek, rektor Uniwersytetu Śląskiego 19; Józef Olejniczak, prodziekan Wydziału Filologicznego
Uniwersytetu Śląskiego 22; Jerzy Bralczyk, prorektor Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej 23;
Józef Mamorski, kanclerz Kolegium Nauczycielskiego w Bielsku-Białej 24; Józef Porayski-Pomsta,
przewodniczący Towarzystwa Kultury Języka 24; Jacek Warchala, dyrektor Instytutu Języka Polskiego
Uniwersytetu Śląskiego 26; List Jana Olbrychta, posła do Parlamentu Europejskiego 27;
List Mirosławy Nykiel, senator RP 28

BOGDAN WALCZAK
Postawa wobec zapożyczeń w dziejach języka polskiego 31

STANISŁAW GAJDA
Językowa przyszłość a polityka językowa 50

Dyskusja nad referatami B. Walczaka i S. Gajdy (Antoni Furdal, Renata Grzegorczykowa, Marian Bugajski,
Jerzy Bartmiński, Krystyna Mazur, Adam Rychlik, Janusz Arabski) 67

Odpowiedzi referentów 76

WALERY PISAREK
Polityka językowa w wybranych krajach europejskich 79

TOMASZ WICHERKIEWICZ
Sytuacja i założenia polityki językowej wobec języków regionalnych i mniejszościowych w Polsce — streszczenie wystąpienia 106

Dyskusja nad referatami W. Pisarka i T. Wicherkiewicza (Adam Pawłowski, Zenon Leszczyński,
Krystyna Mazur, Jerzy Bartmiński, Tadeusz Zgółka) 108

Odpowiedzi referentów 111

ADAM PAWŁOWSKI
Zadania polskiej polityki językowej w Unii Europejskiej 113

JAROSŁAW ZACZYKIEWICZ
Pluralizm językowy w Unii Europejskiej a praca tłumaczy 148

Dyskusja nad referatami A. Pawłowskiego i J. Zaczykiewicza (Antoni Furdal, Krystyna Pisarkowa, Jan Doroszewski, Aleksandra Cieślikowa,
Maciej Zieliński, Grażyna Matuszkiewicz, Anna Dąbrowska, Renata Grzegorczykowa, Jadwiga Zieniukowa, Walery Pisarek, Jerzy Bartmiński,
Zygmunt Saloni, Tadeusz Piotrowski, Renata Przybylska, Stanisław Gajda, Katarzyna Kłosińska, Dorota Jedynak, Elżbieta Sękowska, Izabela
Wiśniewska, Tadeusz Zgółka, Jacek Warchala, Jolanta Tambor) 157

Odpowiedzi referentów 174

ANNA DĄBROWSKA
Róbmy swoje! O blaskach i cieniach promocji języka polskiego na świecie 179

JOLANTA TAMBOR
Język polski i jego odmiany regionalne — funkcjonowanie we współczesnej Europie 193

Dyskusja nad referatami A. Dąbrowskiej i J. Tambor (Erika Worbs, Marcin Preyzner, Jadwiga Zieniukowa, Aleksandra Cieślikowa,
Tadeusz Piotrowski, Krystyna Waszakowa) 210

Odpowiedzi referentów 217

Panel dyskusyjny: O świadomości językowej współczesnych Polaków 219

ANDRZEJ MARKOWSKI
Wystąpienie wprowadzające do dyskusji 219

KATARZYNA KŁOSIŃSKA
O odpowiedzialności za język 222

ANDRZEJ PIOTROWSKI
O świadomości językowej współczesnych Polaków 244

Dyskusja: Zenon Leszczyński, Jerzy Bralczyk, Jerzy Bartmiński, Dorota Jedynak, Renata Grzegorczykowa, Marek Kochan,
Tadeusz Zgółka, Józef Porayski-Pomsta, Anna Dąbrowska, Marcin Preyzner, Walery Pisarek, Jerzy Podracki, Wiesław Zychowicz,
Wiesław Przyczyna, Aleksandra Cieślikowa, Jolanta Tambor, Jadwiga Kowalikowa, Jacek Warchala 254

JERZY BRALCZYK, JACEK WASILEWSKI
Polskie języki publiczne 273

ELŻBIETA SĘKOWSKA
O „Słowniku pojęć politycznych i społecznych krajów Europy Środkowej i Wschodniej” 289

ANTONI FURDAL
Tożsamość polska, tożsamość europejska 307

Dyskusja nad referatami J. Bralczyka i J. Wasilewskiego, E. Sękowskiej i A. Furdala
(Marian Bugajski, Janusz Janeczek, Walery Pisarek, Jerzy Bartmiński, Katarzyna Kłosińska, Zenon Leszczyński,
Aleksandra Cieślikowa, Adam Pawłowski) 324

Odpowiedzi referentów 331

Głos w dyskusji złożony do protokołu (Antonina Grybosiowa) 333

Wnioski, postulaty i informacje zgłoszone do protokołu przez uczestników
VI Forum Kultury Słowa 337