Europejski Trybunał Sprawiedliwości i sądy krajowe. Doktryna i praktyka w stosowaniu prawa wspólnotowego

Ze Wstępu :

Europejski Trybunał Sprawiedliwości został ustanowiony przez Traktat Paryski o utwo­rzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali z 18 kwietnia 1951 roku. Obok niego powoła­na została również Wysoka Władza, Specjalna Rada Ministrów i Wspólne Zgromadzenie.
Faktem jest, iż podczas negocjacji związanych z założeniem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Trybunał Sprawiedliwości był pierwszym organem, którego powstanie za­proponowano. Zadania Trybunału, zakreślone zresztą bardzo wąsko, polegały m.in. na rozpoznawaniu skarg na decyzje lub rekomendacje Wysokiej Władzy oraz badaniu legal­ności uchwał Wysokiej Władzy lub Specjalnej Rady Ministrów. Szczegółowe zasady rozpo­znawania spraw zostały zawarte w Statucie Trybunału dołączonym do Traktatu w postaci protokołu.
W 1957 roku wraz z utworzeniem dwóch kolejnych Wspólnot, tj. Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej, powołane zostały ich nowe organy, wśród których znalazły się także odrębne Trybunały Sprawiedliwości.
Obydwa Traktaty zostały także zaopatrzone w odrębne Statuty tych Trybunałów. Zadania Trybunałów z uwzględnieniem specyfiki każdej z organizacji były zbliżone dlatego zdecy­dowano się połączyć w ramach Konwencji o niektórych wspólnych instytucjach Wspólnot Europejskich, instytucje (Trybunały i Zgromadzenie Parlamentarne), wypełniające zadania nałożone na nie przez trzy traktaty wspólnotowe. Od tej chwili Europejski Trybunał Sprawiedliwości stał się organem wspólnym dla wszystkich trzech Wspólnot, tj. EWG, EWWiS, Euratom.

Europejski Trybunał Sprawiedliwości został wyposażony w ważne kompetencje kontro­li przestrzegania prawa wspólnotowego.
Na przestrzeni lat kompetencje te nie podlegały generalnym reformom, lecz mimo tego rola Trybunału zmieniała się.
Nie można przy tym pominąć ewolucji wzajemnych relacji między ETS a sądami krajowymi oraz ich wpływu na kształtowanie się orzecznictwa.
Powyższe zagadnienia stały się podstawą do podjęcia tematu, w szczególności mając na uwadze implikacje, wynikające z przyszłego członkostwa Polski w Unii Europejskiej.
Zamiarem niniejszej książki jest próba udzielenia odpowiedzi na pytanie dotyczące wza­jemnej relacji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i sądów krajowych w stosowaniu prawa wspólnotowego. W szczególności chodzi o zbadanie wpływu prawa wspólnotowego oraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości na systemy prawne państw członkowskich, a także na praktyką sądów wewnętrznych.
Udzielenie odpowiedzi na zasadnicze pytanie wy­maga rozstrzygnięcia wielu szczegółowych kwestii, w tym np. w jakiej mierze przenikają się obydwa porządki prawne: z jednej strony wspólnotowy, a z drugiej systemy wewnętrzne, i jak wpływa na to praktyka ETS i sądów krajowych?
Czy orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości podlega recepcji na tych samych zasadach, we wszystkich państwach członkowskich, i jak są rozstrzygane ewentualne kolizje? Czy i w jakim zakresie działalność orzecznicza Trybunału wpływa na państwowe ustawy zasadnicze i systemy prawa powszechnego? Czy można po­stawić tezę, że orzecznictwo ETS wywiera wpływ na polityki państwowe i wspólnotowe?
Pytanie to może zostać również postawione sądom krajowym: w jakiej mierze i czy one rów­nież przyczyniają się do rozwoju prawa wspólnotowego.
Generalnym celem niniejszej książki jest zatem przedstawienie wzajemnej relacji oraz scharakteryzowanie współpracy pomiędzy Trybunałem Sprawiedliwości a sądami państw członkowskich.

Dla osiągnięcia tego celu niezbędnym jest zbadanie podstawowych problemów takich jak: rodzaje kompetencji oraz formy kontroli sprawowanych przez Trybunał Sprawiedliwości. Wymaga to omówienia cech szczególnych Trybunału, odróżniających go od tradycyjnie poj­mowanego sądownictwa międzynarodowego. Proces ten, dla dalszego prześledzenia relacji z sądami krajowymi, wymaga zarysowania specyficznych metod interpretacji prawa wspól­notowego oraz ukazania szerokiego zakresu kompetencji i kontroli.

Współpraca ta została „narzucona" w konsekwencji wzajemnego zobowiązania się insty­tucji państwowych i wspólnotowych do poszanowania i realizacji zobowiązań wynikających z prawa wspólnotowego. Stąd też fundamentalnym założeniem takiego funkcjonowania jest wspólnotowa zasada podziału władzy. Odbiega ona od tradycyjnego rozumienia, gdyż spe­cyficznie rozdziela kompetencje nie tylko pomiędzy Trybunałem Sprawiedliwości a instytu­cjami wspólnotowymi, ale również (a w zasadzie przede wszystkim) pomiędzy Trybunałem a sądami krajowymi.

Dla lepszego zobrazowania omawianego problemu należy także sięgnąć do wybranych porządków prawnych państw członkowskich oraz na tych przykładach dokonać analizy indywidualnych reakcji sądów krajowych związanych z recepcją prawa wspólnotowego.
Badaniami objęto sześć państw członkowskich Wspólnot Europejskich (Francja, Holandia, Niemcy, Włochy, Wielka Brytania, Grecja) oraz Austrię, która w 1995 roku dołączyła już do Unii Europejskiej. Osobna część, poświęcona Polsce, ilustruje układ relacji pomiędzy organizacją a państwem, będącym nowym członkiem w Unii Europejskiej. W każdym z tych przypadków przyjęto tą samą metodologię, omawiając zagadnienia konstytucyjne, regulują­ce kwestię stosunku prawa krajowego do prawa międzynarodowego, a w tym bezpośrednio do prawa wspólnotowego.
Stanowi to bazę dla dalszej analizy usytuowania prawa wspólno­towego w porządku krajowym tych państw oraz wpływu orzecznictwa ETS na jurysdykcję sądów krajowych.
Rozważania zostały zakończone podsumowującym przeglądem stosunku sądów krajo­wych do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości, dokonanym zarówno w świetle doktryny, znajdującej swe bezpośrednie odzwierciedlenie w praktyce sądów krajowych, jak i w świetle rzeczywistego zakresu współpracy.
Książka nie podejmuje natomiast szczegółowych kwestii procedury Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz procedur krajowych w zakresie stosowania prawa wspólno­towego, gdyż zagadnienia te stanowią techniczną i obszerną tematykę, która wykracza poza zakres rozważań.
Godnym podkreślenia jest to, że kwestie stosowania prawa wspólnotowego przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości oraz sądy krajowe stały się podstawowymi dzie­dzinami zainteresowania przedstawicieli nauki europejskiej, dlatego też z katalogu publikacji obcych w przeważającej części wybrane zostały pozycje autorów brytyjskich, niemieckich, francuskich oraz holenderskich, gdyż w najszerszy i wszechstronny sposób analizują powyż­sze materie. Literatura krajowa podejmuje te zagadnienia w sposób ogólny, dlatego została ona wykorzystana jedynie przy badaniu sytuacji Polski. Był to również jeden z powodów, dla którego niniejsza problematyka została podjęta. Zagadnienie związane z działalnością orzeczniczą Trybunału Sprawiedliwości pozostawało również od dłuższego czasu w kręgu zainteresowań autorki.

Publikacja niniejsza stanowi rozwinięcie tez przedstawionych w rozprawie doktorskiej pt. Rola Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i sądów krajowych w stosowaniu prawa wspól­notowego, przygotowanej pod kierownictwem Prof. dr hab. Genowefy Grabowskiej, której za pomoc i opiekę autorka niezmiernie dziękuje. Rozprawa została obroniona z wyróżnie­niem na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w dniu 14 października 2003. Autorka chciałaby złożyć wyrazy wdzięczności w szczególności Promotorowi oraz Recenzentom, Panu Prof. dr hab.E. Piontkowi z Uniwersytetu Warszawskiego oraz Panu Prof. dr hab. K. Wójtowiczowi z Uniwersytetu Wrocławskiego, za przychylność oraz wskazów­ki co do tekstu.
Szczególne podziękowania autorka przekazuje Adwokatowi Generalnemu w Europejskim Trybunale Sprawiedliwości F. Jacobsowi, w którego Gabinecie odbywała staż, za życzliwą pomoc oraz bezpośredni dostęp do akt spraw toczących się przed Trybunałem Sprawiedliwości.


SPIS TREŚCI :

Wstęp
Introduction
Wykaz skrótów

Rozdział 1. Kompetencje i podstawy wyrokowania ETS

I. Rodzaje kompetencji oraz kontroli
1. Zakres kompetencji i kontroli
2. Kryteria podziału kompetencji
2.1. Kompetencje subordynujące
2.2. Kompetencje administracyjne
2.3. Kompetencje arbitrażowe
3. Kryteria sprawowania kontroli
3.1. Kontrola pośrednia
3.2. Kontrola bezpośrednia
II. Podstawy wyrokowania a źródła prawa
1. Zakres i podział źródeł
1.1. Umowa międzynarodowa
1.2. Zwyczaj międzynarodowy
1.3. Zasady prawa
1.4. Orzecznictwo
2. Źródła prawa wspólnotowego
2.1. Prawo pierwotne
2.2. Prawo wtórne
3. Podstawy wyrokowania
III. Metody Interpretacji
1. Koncepcje interpretacji prawa
1.1. Koncepcja tradycyjna
1.2. Koncepcja wspólnotowa
1.3. Specyfika prawa wspólnotowego
2. Europejski model wykładni prawa wspólnotowego
2.1. Charakter orzekania
2.2. Międzynarodowy katalog reguł interpretacyjnych
2.3. Wspólnotowy katalog reguł interpretacyjnych
3. Wykładnia w orzecznictwie ETS
3.1. Wykładnia literalna
3.2. Wykładnia historyczna
3.3. Wykładnia kontekstualna i teleologiczna
3.4. Metody porównawcze
4. Spór o „aktywizm" ETS
4.1. Ujęcie prawnomiędzynarodowe
4.2. Ujęcie prawnoeuropejskie
4.3. Problem „nadużycia" prawa
4.4. Ewolucja modelu interpretacji
IV. Kierunki zmian prawa wspólnotowego
1. Traktat Amsterdamski 1997
1.1. Kooperacja w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych
1.2. Bliższa współpraca między państwami członkowskimi
1.3. Prawa człowieka i fundamentalne wolności
1.4. Sprawy wizowe, azylowe, imigracyjne oraz inne polityki związane ze swobodnym przepływem osób
1.5. Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa
2. Traktat z Nicei 2000
2.1. Reformy instytucjonalne
2.2. Współpraca sądowa
3. Deklaracja z Laeken 2001
4. Konstytucja UE 2003

Rozdział 2. Zakres jurysdykcji ETS i sądów krajowych

I. Zasada podziału władzy
1. Koncepcje wspólnotowego podziału władzy
2. Kryteria podziału kompetencji
II. Podział horyzontalny
III. Podział wertykalny
1. Solidarność prawa wspólnotowego
2. Prymat prawa wspólnotowego
3. Subsydiarność i proporcjonalność
4. Jednolite stosowanie
5. Efektywność
6. Niezależność proceduralna
7. Pewność prawa
8. Suwerenność

Rozdział 3. Narodowe systemy sądowe - wybrane przykłady

I. Francja
1. Zagadnienia konstytucyjne
2. Kontrola instytucji krajowych
2.1 Conseil Constitutionnel
2.2. Cour de Cassation
2.3 Conseil d' Etat
3. Stosowanie prawa wspólnotowego przez sądy krajowe
3.1. Decyzje Maastricht
3.1.1 Maastricht I
3.1.2. Maastricht II
3.1.3 Maastricht III
3.2. Decyzje sądów powszechnych
4. Uwagi końcowe
II. Holandia
1. Zagadnienia konstytucyjne
2. Kontrola instytucji krajowych
3. Stosowanie prawa wspólnotowego przez sądy krajowe
3.1. Sprawa Van Genden Loos
3.2. Praktyka obecna
4. Uwagi końcowe
III. Niemcy
1. Zagadnienia konstytucyjne
2. Kontrola instytucji krajowych
2.1. Federalny Trybunał Konstytucyjny
2.2. Orzecznictwo Federalnego Trybunału Konstytucyjnego
2.2.1. Sprawa Solange I
2.2.2. Sprawa Vielleicht-Beschluß
2.2.3. Sprawa Mittlerweile-Beschluß
2.2.4. Sprawa Solange II
2.2.5. Sprawa Wenn- nicht- Beschluß
2.2.6. Sprawa Maastricht
2.2.7. Sprawa „bananowa"
3. Stosowanie prawa wspólnotowego przez sądy krajowe
4. Uwagi końcowe
IV. Włochy
1. Zagadnienia konstytucyjne
2. Kontrola instytucji krajowych
2.1. Trybunał Konstytucyjny
2.2. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
2.2.1. Sprawa Simmenthal
2.2.2. Sprawa Granital
2.2.3. Pozostałe sprawy
3. Stosowanie prawa wspólnotowego przez sądy krajowe
4. Uwagi końcowe
V. Wielka Brytania
1. Zagadnienia konstytucyjne
2. Kontrola instytucji krajowych
3. Stosowanie prawa wspólnotowego
3.1. Wytyczne w sprawach o wydanie orzeczenia wstępnego
3.2. Charakter wykładni prawa wspólnotowego
3.3. Sprawa Factortame
3.4. Praktyka obecna
4. Uwagi końcowe
VI. Grecja
1. Zagadnienia konstytucyjne
2. Stosowanie prawa wspólnotowego przez sądy krajowe
3. Uwagi końcowe
VII. Austria
1. Zagadnienia konstytucyjne
2. Kontrola instytucji krajowych
3. Stosowanie prawa wspólnotowego przez sądy krajowe
4. Uwagi końcowe
VIII. Polska
1. Zagadnienia konstytucyjne
2. Stosowanie prawa wspólnotowego
2.1. Przed przystąpieniem - Układ Europejski
2.1.1. Sprawa Głoszczuk
2.1.2. Sprawa Jany i inni
2.1.3. Sprawa Pokrzeptowicz-Meyer
2.2. Po przystąpieniu
3. Sądownictwo polskie - spostrzeżenia de lege ferenda
3.1. Problem orzeczenia wstępnego
3.2. Problem uznania prawa wspólnotowego
4. Wnioski

Rozdział 4. Współpraca Sądowa - w doktrynie i praktyce

I. Orzecznictwo ETS w doktrynie
1. Ujęcie legalistyczne
2. Ujęcie neorealistyczne
3. Ujęcie neofuncjonalistyczne
4. „Konkurencja międzysądowa"
II. Orzecznictwo ETS w praktyce
1. Zasady współpracy z sądami krajowymi
1.1. Orzeczenie wstępne
1.1.1. Zakres orzekania
1.1.2. „Przejmowanie" jurysdykcji przez ETS
1.1.3. Ograniczenia jurysdykcji ETS
1.1.4. Przesłanki wniosku sądu krajowego
1.2. Skutek bezpośredni i bezpośrednia stosowalność
1.3. Ochrona podstawowych praw i wolności
1.4. Zakaz dyskryminacji
1.5. Obowiązek właściwego zarządzania
2. Charakterystyka współpracy z sądami krajowymi

Zakończenie
Aneks I
Aneks II
Aneks III
Aneks IV
Teksty źródłowe
Bibliografia