Koncepcja „mostu między wschodem a zachodem” Edwarda Benesza - Marek Migalski

Z okładki :

„Książka Marka Migalskiego jest doskonałą analizą skomplikowanego okresu w historii Czechosłowacji w latach 1945—1948. Autor przestudiował ogromną ilość różnorodnej literatury historycznej i potrafił się w niej perfekcyjnie orientować. Wysoko cenię również i to, że nie uległ żadnym, nawet wielce nęcącym, nieuprawnionym skrajnościom i bardzo obiektywnie ocenił rolę prezydenta Benesza i jego specyficzną próbę zachowania niezależności Czechosłowacji na podstawie tzw. koncepcji „mostu”.
Precyzyjnie wyjaśnił założenia tej koncepcji oraz przeszkody w jej realizacji i ostatecznie jej fiasko.”

prof. Miloš Trapi, Uniwersytet Palackeho w Ołomuńcu


Ze Wstępu [obszerny fragment] :

Okres od zakończenia drugiej wojny światowej do zdobycia władzy przez Komunistyczną Partię Czechosłowacji w lutym 1948 roku jest w świadomości naszych południowych sąsiadów dobą szczególną. Był to bowiem czas, gdy system polityczny i gospodarczy Czechosłowacji balansował mię­dzy Scyllą liberalnej demokracji a Charybdą stalinizmu.
Z jednej strony prze­prowadzono szeroko zakrojoną nacjonalizację wielu gałęzi przemysłu oraz reformę rolną, ograniczono liczbę legalnie działających partii politycznych, wysiedlono miliony obywateli pochodzenia niemieckiego i węgierskiego; ko­muniści sprawowali niekwestionowany rząd dusz, a przyjaźń ze Związkiem Radzieckim obowiązywała zarówno w życiu codziennym, jak i w polityce zagranicznej. Z drugiej jednak strony owa przyjaźń ze wschodnim sąsiadem była popierana przez gros społeczeństwa, odbywały się wolne i demokratycz­ne wybory, legalnie funkcjonowały partie polityczne nie odwołujące się do idei socjalistycznych, działał szeroki sektor prywatny i kwitło życie organi­zacji pozarządowych; prasa wielu odcieni ideologicznych miała swobodę słowa, a każdy, kto chciał, mógł wyjechać z kraju i do niego powrócić.

Przez te trzy lata, lata szczególne w historii Czechów i Słowaków, próbowali oni w taki sposób ułożyć swoje stosunki wewnętrzne i relacje z sąsiadami, aby w dobie nabierania przez świat bipolarnego charakteru zachować pozycję niezależną.
Starali się tak prowadzić swoją politykę, aby w czasie rozpadania się antyhitlerowskiej koalicji na dwa przeciwstawne so­bie bloki militarno-gospodarcze, zachować maksymalną suwerenność. Przez swe geopolityczne położenie nie mogli dołączyć do obozu państw zachodnich, który wydawał się ich naturalnym sprzymierzeńcem. Nie chcieli jednak stać się częścią imperium kierowanego z Kremla.
W zderzeniu interesów państwa Stalina z interesami demokracji zachodnich nasi południowi sąsiedzi próbo­wali utrzymać swoją niezależność.

Główną tezą książki jest pogląd, że intelektualną i praktyczną próbą spełnienia tych planów była koncepcja „mostu między Wschodem a Zachodem”, wypracowana przez prezydenta Edwarda Benesza. Koncepcja ta, która w inkryminowanym okresie stała się oficjalną linią czechosłowackiej polityki zagranicznej i wewnętrznej, była próbą zachowania niezależności tego pań­stwa w zmieniającym się świecie.
Opracowana na emigracji, była realizowana i wprowadzana w życie przez okres trzech lat po zakończeniu działań wojen­nych.

Celem autora jest pokazanie, że Czechosłowacja prowadziła od 1945 roku świadomą politykę zmierzającą do zachowania jej niezależności w obliczu narastania konfliktu na Unii Wschód-Zachód. Koncepcja „mostu” miała stać się gwarancją utrzymania maksymalnej suwerenności kraju na­szych południowych sąsiadów. Gorzkie doświadczenia „zdrady monachij­skiej”, dyplomatyczne i militarne wkroczenie Związku Radzieckiego do Europy Środkowo-Wschodniej, obawa przed zagrożeniem niemieckim, wiara w możliwość koegzystencji świata liberalnej demokracji ze światem socjalistycznym - wszystkie te elementy legły u podstaw tej koncepcji. Niniejsza książka traktuje o narodzinach koncepcji „mostu”, wysiłkach w jej realizacji i przyczynach jej fiaska.

Temat jest o tyle ważny, że wnosi pewne novum w polską recepcję procesu implantacji systemu socjalistycznego w Europie Środkowej; ukazuje specyfikę „czechosłowackiej drogi do stalinizmu”, jej niepowtarzalny rys. Okazuje się bowiem, że nasi południowi sąsiedzi byli w stanie stworzyć i realizować taką politykę, która - w ich mniemaniu - mogła zapewnić im zacho­wanie niezależności w zderzeniu dwóch obozów ideologiczno-wojskowych.

To, co autorowi wydaje się w tej tematyce najistotniejszym, zawiera się w nadzwyczajnym zrozumieniu przez Benesza czechosłowackiej racji stanu. Już na emigracji, tworząc koncepcję „mostu”, zorientował się, iż konieczna jest modyfikacja orientacji zagranicznej, gdyż dotychczasowa była niemożliwa do realizacji i - co ważniejsze - nieskuteczna. Kompromis w stosunkach wewnętrznych wobec wzrastających w siłę komunistów oraz wobec wschodniego sąsiada, był conditio sine qua non zachowania niezależności Czechosłowacji po 1945 roku. Nasi południowi sąsiedzi, miast obrony imponderabiliów, wybrali realną grę o utrzymanie swej suwerenności; grę nie pozbawioną upokorzeń, kompromisów i klęsk. Co jednak istotne - byli zdolni do rewizji swych dotychczasowych poglądów na sprawę bezpieczeństwa pań­stwa, na ich zmianę, na modernizację i dostosowanie do nowych warunków. Ta otwartość na modyfikację starych koncepcji i wypracowywanie nowych, jest - w opinii autora - faktem wartym opisania i analizy.

Trud poświęcenia swej uwagi ocenie działań Benesza i jego obozu w wysiłkach zmierzających do zachowania niezależności Czechosłowacji po drugiej wojnie światowej jest o tyle zasadny, że w literaturze polskiej niewiele jest pozycji poświęconych tej tematyce.
Również w literaturze czeskiej i sło­wackiej żywa jest dyskusja na temat sensowności i szans powodzenia koncep­cji „mostu”.
Ukazuje się dużo książek i artykułów na ten temat, publikowane są kolejne dokumenty, wydawane są pamiętniki i wspomnienia z tamtego okresu, ale spór o słuszność wyboru Benesza et consortes oraz sposobu jego wprowadzania w życie ciągle daleki jest od zakończenia.

Książka podzielona została na osiem rozdziałów. Rozdział Pierwszy zawiera analizę intelektualną koncepcji „mostu” - jej przesłanki polityczne, historyczne i ideologiczne. Znajduje się tu również opis rozmów, jakie prowadził Benesz i jego współpracownicy ze Stalinem i czechosłowackimi komunistami w grudniu 1943 roku, przy okazji podpisania traktatu o przyjaźni między Czechosłowacją a ZSRR.

Rozdział Drugi obejmuje szczegółowy opis negocjacji z marca 1945 roku między delegacją polityków „londyńskich” z Beneszem na czele, a przebywającymi w Moskwie przedstawicielami Komunistycznej Partii Czecho­słowacji, na temat składu i programu nowego rządu.

W Rozdziale Trzecim przedstawione zostały reformy socjalne, poli­tyczne i narodowe, które stały się doświadczeniem Czechosłowacji w okresie tuż po zakończeniu działań wojennych i ich wpływ na realizację koncepcji „mostu”.

Rozdział Czwarty jest analizą wyborów parlamentarnych z maja 1946 roku ich wewnętrznych i międzynarodowych następstw.
Jest tu również zawarta ocena dotychczasowego rozwoju wydarzeń i ich wpływu na szansę realizacji koncepcji „mostu”.

W Rozdziale Piątym autor opisuje zawirowania wokół Planu Marshalla i ich wpływu na pozycję Czechosłowacji w Europie.

W Rozdziale Szóstym znajduje się analiza przyczyn kryzysu systemu politycznego Czechosłowacji w drugiej połowie 1947 roku i rozpadu wewnętrznego i międzynarodowego kompromisu między siłami komunistycz­nymi i antykomunistycznymi.

Rozdział Siódmy poświęcony jest opisowi wydarzeń z lutego 1948 roku i próbie odpowiedzi na pytanie o demokratyczny charakter tej zmiany.

W Rozdziale Ósmym uwagę autora zajmuje stalinizacja sytemu politycznego Czechosłowacji po przejęciu władzy przez KPCz w lutym 1948 roku i jej wpływ na utratę niezależności przez naszych południowych sąsiadów.

W Zakończeniu autor poddaje ocenie koncepcję „mostu między Wschodem z Zachodem”, szansę jej powodzenia, wskazuje na kluczowe mo­menty i posunięcia, które przesądziły o jej fiasku...


SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział Pierwszy. Koncepcja „mostu” i przesłanki jej powstania

Rozdział Drugi. Rokowania moskiewskie (marzec 1945 roku) i Program Koszycki - pierwsze kroki ku realizacji koncepcji „mostu”

Rozdział Trzeci. Od Programu Koszyckiego do wyborów parlamentarnych - wewnętrzny wymiar realizacji koncepcji „mostu”

Rozdział Czwarty. Wybory parlamentarne z maja 1946 roku - „koniec początku”

Rozdział Piąty. Plan Marshalla - „początek końca”

Rozdział Szósty. „Jesień lodu” - kryzys koncepcji „mostu”

Rozdział Siódmy. Luty 1948 roku - między komunistycznym puczem a legalnym przejęciem władzy

Rozdział Ósmy. Stalinizacja systemu

Zakończenie

Bibliografia