Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki

PRZEDMOWA

Rosnące zainteresowanie problematyką zaburzeń komunikacji językowej, dynamiczny rozwój technik badawczych i znaczny postęp badań eksperymental­nych w obszarze takich dyscyplin naukowych, jak neurologia, neuropsychologia, neurobiologia czy neurolingwistyka, spowodował, że ostatnio wiele zagad­nień z zakresu logopedii, a zwłaszcza jednej z jej specjalności - neurologopedii, zostało wyjaśnionych i lepiej zrozumianych. Neurologopedia to nowa dziedzina nauki, silnie koncentrująca się na powiązaniu informacji uzyskanych na podsta­wie kompleksowych badań z zakresu wymienionych dyscyplin.
Prowadzenie interdyscyplinarnych badań stworzyło nowe perspektywy dla terapii logopedy­cznej, która nie tyle opiera się na gruncie lingwistycznym, ile za podstawę przyj­muje modyfikowanie neuronalnych mechanizmów leżących u podłoża proce­sów komunikacji językowej.

Podręcznik Podstawy neurologopedii jest pierwszym kompleksowym opracowaniem prezentującym najnowsze osiągnięcia w wymienionych dziedzinach i wskazującym sposoby ich wykorzystania na gruncie logopedii (zarówno w praktyce, jak i dla celów badań naukowych prowadzonych w obszarze tej dyscypliny).
W porównaniu z 2 wydaniem podręcznika akademickiego Logope­dia - pytania i odpowiedzi pod redakcją Tadeusza Gałkowskiego i Grażyny Jastrzębowskiej w książce Podstawy neurologopedii w większym stopniu została uwzględniona wiedza z zakresu medycznych podstaw logopedii i na temat naj­nowszych odkryć w dziedzinie nauk o układzie nerwowym.
Bardziej szcze­gółowo zostały omówione zagadnienia dotyczące biologicznych mechanizmów leżących u podłoża komunikacji językowej oraz najnowszych technik badaw­czych i metod terapii stosowanych w przypadku dzieci i osób dorosłych z róż­nymi deficytami rozwojowymi, z uszkodzonym narządem słuchu, po urazach mózgowych czy ze schorzeniami neurologicznymi.

W ostatnich latach obserwuje się znaczny wzrost liczby prac poświęconych problematyce zaburzeń mowy i ich leczenia.
W odróżnieniu od nich podręcznik Podstawy neurologopedii uwzględnia najnowsze dane na temat mózgowego podłoża procesów mowy w normie i w patologii oraz wskazuje możliwości za­stosowania tej wiedzy na gruncie nauk o zaburzeniach komunikacji językowej i mechanizmach regulujących zjawiska rozwojowe.
Ma to istotne znaczenie w związku z programami rządowymi podkreślającymi rolę wczesnej interwen­cji i wspomaganie rozwoju dzieci z uszkodzonym narządem słuchu oraz z ze­społami wad genetycznie uwarunkowanych i powstałych w okresie okołoporo­dowym.
Zagadnienia zaburzeń mowy zostały też szczegółowo omówione na gruncie fizjopatologii narządów głosu, słuchu i mowy ze wskazaniem sposobów usprawniania związanych z nimi czynności metodami logopedycznymi.
W pod­ręczniku Podstawy neurologopedii przedstawiono obowiązujące w krajach Unii Europejskiej i w Stanach Zjednoczonych systemy nazewnictwa oraz klasyfika­cje zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania, które nie są powszechnie znane i stosowane w Polsce.
Jeśli prace polskich autorów z tej dziedziny mają być w przyszłości publikowane w czasopismach i monografiach o zasięgu mię­dzynarodowym, to systemy te powinny być możliwie szybko upowszechnione.

Podręcznik Podstawy neurologopedii został napisany przez reprezentantów różnych dyscyplin naukowych, uznane autorytety w swoich dziedzinach. Wśród autorów są przedstawiciele takich specjalności, jak foniatria, audiologia, neurofizjologia, neuropsychologia, neurobiologia, neurolingwistyka, logopedia, surdologopedia, językoznawstwo, psychologia i pedagogika, a także przedsta­wiciele nauk technicznych i artyści. W przygotowaniu opracowania wzięło udział 28 autorów (w tym 12 samodzielnych pracowników nauki, wśród nich 9 z tytułem profesora). Zaangażowanie się w ten projekt wydawniczy tak wielu wybitnych specjalistów z najważniejszych ośrodków naukowych w Polsce umożliwiło ujęcie omawianych zagadnień w szerokim przekroju różnorodnych dyscyplin naukowych pokrewnych nowoczesnej logopedii.

Książka Podstawy neurologopedii jest klasycznym podręcznikiem akademickim. Załączone na końcu każdego rozdziału lektury zalecane i pytania spraw­dzające mają pomóc w realizacji celów dydaktycznych. Szybko rozwijające się dyscypliny wchodzące w skład szeroko ujmowanej neuronauki zmuszają logo­pedów, i to zarówno teoretyków, jak i praktyków, do uzupełniania swojej wie­dzy.
Wyłania się stąd konieczność sięgania do najnowszej literatury. Autorzy opracowania zdają sobie sprawę, że nie zdołali zaprezentować w pełni nawet najważniejszych osiągnięć w tym obszarze i że znaczna część wartościowych prac jest publikowana w języku angielskim, a zatem nie dla wszystkich dostęp­na. W poszerzonej bibliografii zawarto więc szczegółowe informacje o pracach, do których warto dotrzeć.

Podręcznik jest adresowany do neurologopedów i surdologopedów. Obecnie zespół powołany przez Ministerstwo Zdrowia (kierowany przez prof. Andrzeja Obrębowskiego, jednego ze współautorów opracowania, krajowego konsultanta do spraw foniatrii i audiologii) opracowuje zasady kształcenia specjalistycznego w dziedzinie neurologopedii. Podręcznik Podstawy neurologopedii może służyć szkoleniu w ramach tej nowej specjalizacji, a także przygotowaniu do zawodu słuchaczom studiów magisterskich na wydziałach psychologii, pedagogiki, po­lonistyki i rozwijaniu zainteresowań lekarzy specjalizujących się w takich dzie­dzinach, jak neurologia, audiologia, foniatria i pediatria oraz słuchaczy studiów podyplomowych z zakresu logopedii ogólnej, terapii pedagogicznej i emisji głosu.

Oddając do rąk Czytelników Podstawy neurologopedii, będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi krytyczne, komentarze i postulaty, do których postaramy się odnieść w kolejnych edycjach niniejszego opracowania. W obszernej pracy zbiorowej - mimo usilnych starań autorów i redaktorów - nie można było uniknąć błędów i braków. Państwa uwagi pozwolą nam je w przyszłości skory­gować i uzupełnić, a tym samym przyczynią się do udoskonalenia treści i formy podręcznika.

Tadeusz Gałkowski, Elżbieta Szeląg, Grażyna Jastrzębowska


SPIS TREŚCI :

Przedmowa

1. Mowa i jej mechanizmy

1.1. Mowa a język. Podstawy językowe neurologopedii (Edward Łuczyński)
1.2. Rola mózgu w procesach nadawania i odbioru mowy
1.2.1. Budowa i czynnoość układu nerwowego z uwzględnieniem mechanizmów sterujących mową (Bogdan Sadowski)
1.2.2. Mózg a mowa (Elżbieta Szeląg)
1.3. Czynności narządów mowy: oddychanie, fonacja, artykulacja (Andrzej Obrębowski)
1.4. Budowa i działanie narządu słuchu (Andrzej Obrębowski)
1.4.1. Obiektywne metody badania słuchu (Krzysztof Kochanek)
1.5. Prawidłowy rozwój mowy dziecka (Piotra Łobacz)

2. Ogólne zasady diagnozy i terapii logopedycznej

2.1. Diagnoza logopedyczna (Laura Iskra, Joanna Szuchnik)
2.2. Ćwiczenia wstępne w terapii logopedycznej (Anna Walencik-Topiłko)
2.3. Gabinet logopedyczny – warsztat pracy terapeuty (Anna Walencik-Topiłko)

3. Zaburzenia komunikacji językowej u dzieci i u osób dorosłych – metody badania i rozwijania sprawności językowej

3.1. Zaburzenia rozwoju mowy i języka – terminologia i kategoryzacje stosowane w krajach zachodnich (Grażyna Jastrzębowska)
3.2. Opóźnienie rozwoju mowy (Grażyna Jastrzębowska)
3.3. Diagnoza i terapia rozwojowych zaburzeń mowy (Grażyna Jastrzebowska)
3.4. Zaburzenia artykulacji (Anna Sołtys-Chmielowicz)
3.5. Wybrane zagadnienia z patologii głosu (Barbara Maniecka-Aleksandrowicz, Anna Domeracka-Kołodziej)
3.6. Usprawnianie mowy dzieci z rozszczepem podniebienia (Barbara Wiśniewska)
3.7. Głos i mowa po operacji całkowitego usunięcia krtani (Anna Sinkiewicz)
3.8. Mowa osób upośledzonych umysłowo i jej zaburzenia (Zbigniew Tarkowski)
3.9. Komunikacja językowa osób z uszkodzonym narządem słuchu
3.9.1. Rozwijanie kompetencji komunikacyjnej u dzieci głuchych w programach wczesnej interwencji (Tadeusz Gałkowski)
3.9.2. Zaburzenia głosu spowodowane uszkodzeniem narządu słuchu (Agata Szkiełkowska)
3.9.3. Terapia logopedyczna osób po wszczepieniu implantów ślimakowych (Joanna Szuchnik)
3.9.4. Języki migowe (Marek Świdziński)
3.10. Jąkanie (Zbigniew Tarkowski)
3.11. Zdolności porozumiewania się w autyzmie i ich wspomaganie (Tadeusz Gałkowski)
3.12. Neuropsychologiczna diagnostyka afazji (Maria Pąchalska)
3.13. Kierunki współczesnej terapii chorych z afazją (Maria Pąchalska)
3.14. Zaburzenia mowy o typie dysartrii (Waldemar Tłokiński)
3.15. Podstawy neurolingwistyki dla neurologopedów (Bruce Duncan MacQueen)

4. Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu a funkcje rozwojowe

4.1. Diagnoza dysleksji rozwojowej (Marta Bogdanowicz, Grażyna Krasowicz-Kupis)
4.2. Czytanie i pisanie jako formy komunikacji językowej (Marta Bogdanowicz, Grażyna Krasowicz-Kupis)

5. Logopedia w dobie internetu i technik badawczych XXI wieku

5.1. Wykorzystanie programów komputerowych w profilaktyce, diagnozie i terapii logopedycznej (Anna Walencik-Topiłko)
5.2. Nowe tendencje w terapii logopedycznej w świetle badań nad mózgiem (Elżbieta Szeląg)