Polskie księgozbiory pedagogiczne w województwie śląskim w latach 1922-1939 - MAŁGORZATA GWADERA

Z notatki wydawniczej :

Bazę źródłową do niniejszej rozprawy stanowią dokumenty archiwalne władz oświatowych: Komisji Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego i Wydziału Oświecenia Publicznego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach oraz obszerna korespondencja ze śląskimi zakładami kształcenia nauczycieli i Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie.

Niniejsza praca, która zapełnia lukę w badaniach śląskoznawczych, ma charakter problemowy i obejmuje zagadnienia: struktury organizacyjnej, stanu ilościowego i jakościowego księgozbiorów, procesów jego gromadzenia, opracowania i udostępniania; programowania i kształtowania się czytelnictwa; roli księgozbiorów w procesie dydaktycznym; funkcji wychowawczych i naukowych księgozbiorów; współpracy bibliotek i procesu kształtowania się sieci księgozbiorów pedagogicznych oraz zaczątków systemu informacji pedagogicznej.

WPROWADZENIE [fragment] :

Biblioteki pedagogiczne od początków swojego istnienia wchodziły w skład systemu oświatowego, powstawały na potrzeby tego syste­mu, stąd ich podstawowe zadania wyznaczała polityka oświatowa. Po­jęcie księgozbiorów pedagogicznych, przywołane w tytule pracy, od­nosi się do bibliotek powstających w zakładach kształcenia nauczy­cieli - seminariach nauczycielskich, a następnie w liceach pedagogi­cznych, oraz do biblioteki naukowej Instytutu Pedagogicznego w Ka­towicach.

Zasięg chronologiczny rozprawy obejmuje lata 1922—1939, czyli okres istnienia autonomicznej jednostki administracyjnej, jaką było województwo śląskie. Jedynie w przypadku seminariów cieszyńskich, działających początkowo w odmiennych warunkach historycznych, okres ten uzupełniają dane z lat 1919—1921.

Państwowe seminaria nauczycielskie województwa śląskiego moż­na pogrupować w następujący sposób:
1. Zakłady funkcjonujące przed 1922 r. jako placówki polskie:
a) seminarium męskie w Bobrku przy Cieszynie,
b) seminarium żeńskie w Cieszynie.
2. Zakłady utworzone po lub w 1922 r.:
a) jako zupełnie nowe seminaria:
— seminarium żeńskie w Mysłowicach,
— seminarium męskie w Pszczynie,
— seminarium żeńskie w Nowej Wsi;
b) jako placówki polskie przejmujące bazę materialną dawnych
niemieckich zakładów kształcenia nauczycieli:
— seminarium męskie w Mysłowicach,
— seminarium męskie w Tarnowskich Górach.

Oprócz państwowych zakładów kształcenia nauczycieli na Śląsku Cieszyńskim istniały prywatne seminaria nauczycielskie. W województwie śląskim działały już tylko dwa: Katolickie Prywatne Seminarium żeńskie Sióstr de Notre Dame w Bielsku oraz Prywatne Seminarium Ewangelickie męskie również w Bielsku. Oba zakłady były niemieckie, powstały w czasach austriackich. Funkcjonując w województwie śląskim, dostosowały się do wymagań polskich. Pozycja seminarium nauczycielskiego w hierarchii szkół średnich nie była ustalona. Zakłady te nie miały statusu szkół wyższych a ich absolwenci nie mieli prawa wstępu na wyższe uczelnie. Zaliczano je do grupy szkół zawodowych, średnich lub też wyłączano jako odrębna kategorię. W wyniku ustawy o zmianie ustroju szkolnego z 11 marca 1932 r seminaria nauczycielskie zostały zlikwidowane, a ich miejsce zaję­ły licea pedagogiczne - zakłady kształcenia nauczycieli typu śred­niego. Ostatnie seminaria zakończyły pracę w roku szkolnym 1936/1937. Do roku 1938/1939 funkcjonowały na obszarze Górnego Śląska i Ślą­ska Cieszyńskiego 3 licea pedagogiczne, utworzone w miejsce semi­nariów: Państwowe Liceum Pedagogiczne w Cieszynie,
Państwowe Liceum Pedagogiczne w Pszczynie i Państwowe Liceum Pedagogiczne w Tarnowskich Górach.
Ponadto od roku 1928 działało w Katowicach Państwowe Pedagogium. Pedagogia były zakładami kształcenia nauczycieli szkół powszechnych opierającymi się na szkole średniej. Nauka w pedagogiach trwała 2 lata i miały one status szkół półwyższych. Państwowe Pedagogium w Katowicach powstało z inicjatywy Instytutu Pedagogicznego w Katowicach i ściśle z nim współpracowało. Zakłady kształcenia nauczycieli jako jedne z pierwszych polskich instytucji oświatowych na Śląsku spełniały istotne funkcje kulturalne i naukowe nie tylko w środowiskach lokalnych, gromadząc bogate księgozbiory. Instytut Pedagogiczny utworzony w 1928 r. był uczelnią o charakterze szkoły wyższej, prowadzącą działalność dydaktyczną, naukową i wydawniczą. Biblioteka Instytutu spełniała zadania cen­tralnej biblioteki pedagogicznej województwa śląskiego...

Rozprawa ma charakter problemowy i obejmuje zagadnienia: struktury organizacyjnej, stanu liczbowego i jakościowego księgozbiorów, procesów jego gromadzenia, opracowania i udostępniania, programowania i kształtowania się czytelnictwa, roli księgozbiorów w procesie dydaktycznym, funkcji wychowawczych i naukowych księgozbiorów, współpracy bibliotek i procesu kształtowania się sieci księgozbiorów pedagogicznych oraz zaczątków systemu informacji pedagogicznej. Podstawowym problemem badawczym jest pytanie o funkcje spo­łeczne i kulturotwórcze, jakie księgozbiory pedagogiczne pełniły w społeczności regionalnej i ogólnopolskiej. Funkcje społeczne defi­niowane są przez wiele zjawisk obejmujących zarówno sposób, w jaki dana instytucja zaspokaja potrzeby społeczne, intelektualne, kultu­ralne, polityczne itp. jednostek, grup, warstw i klas społecznych całego narodu, jak i skutki wywoływane przez działalność danej instytu­cji i jej absolwentów. Uwzględniając kategorie czytelników, wybory i preferencje czytelnicze, a przede wszystkim zawartość tematyczną zbiorów, terminem księgozbioru pedagogicznego objęto nie tylko działy nauczycielskie bibliotek zakładów kształcenia nauczycieli, lecz również uczniowskie i ogólne - przeznaczone dla przyszłych nauczycieli. Ponadto podjęto problem bibliotek szkół ćwiczeń, stanowiących warsztat praktyki pedagogicznej i integralną część księgozbiorów seminariów nauczycielskich. Terminem zakładu kształcenia nauczycieli objęto również utworzone w 1931 r. 3-letnie Państwowe Seminarium Ochroniarskie (dla wychowawczyń przedszkoli) w Mysłowicach, które władze WOP UWŚl. oceniały jako wzorowe w skali województwa i całego kraju. Zasięgiem językowym rozprawa obejmuje księgozbiory pedagogiczne polskich placówek oświatowych. W strukturze formalnej śląskich księgozbiorów zakładów kształcenia nauczycieli wyróżniają się zbiory niemieckojęzyczne, niemniej jednak stanowią one element składowy polskich księgozbiorów pedagogicznych. Charakterystykę bibliotek prywatnych seminariów nauczycielskich z niemieckim językiem nauczania wprowadzono jako tło porównawcze dla seminariów państwowych. Źródła do badań księgozbiorów pedagogicznych były przedmiotem poszukiwań archiwalnych i bibliotecznych zlokalizowanych głównie w WAP w Katowicach, ostatnich istniejących terenowych oddziałach tej placówki, a mianowicie w Archiwum Państwowym w Cieszynie i Archiwum Państwowym w Pszczynie, a także Pedagogicznej Biblio­tece Wojewódzkiej w Katowicach. Bogatym źródłem do badań okazały się materiały archiwalne władz oświatowych: KSKC i WOP Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach oraz ich obszerna i różnorodna korespondencja ze śląskimi zakładami kształcenia nauczycieli i MWRiOP w Warszawie. W wyniku kwerendy wyróżniono następujące rodzaje źródeł nie­publikowanych:
— dokumenty biblioteczne rękopiśmienne — inwentarze, preliminarze, wykazy nabytków, sprawozdania, regulaminy;
— dokumenty szkolne rękopiśmienne lub w maszynopisie — sprawozdania dyrekcji zakładów kształcenia nauczycieli,
sprawozdania wychowawców klas, sprawozdania z działalności organizacji szkolnych, protokoły konferencji rad pedagogicznych,
sprawozdania z wizytacji regionalnych władz szkolnych;
— dokumenty władz szkolnych (w maszynopisie) — instrukcje, zarządzenia, okólniki, komunikaty, wykazy książek i pomocy naukowych
dla seminariów nauczycielskich, zestawienia statystyczne odnoszące się do bibliotek i zakładów kształcenia nauczycieli.

Wśród źródeł publikowanych duże znaczenie mają instrukcje minis­terialne w sprawie organizacji pracy bibliotek szkolnych okresu mię­dzywojennego, ustawy i akty prawne określające ustrój szkolnictwa i zasady kształcenia nauczycieli, programy nauczania, sprawozdania dyrekcji seminariów nauczycielskich oraz Instytutu Pedagogicznego, księgi pamiątkowe ze zjazdów absolwentów seminariów i liceów pe­dagogicznych. Źródłami uwzględnionymi w pracy były również komu­nikaty i sprawozdania Instytutu Pedagogicznego oraz rozporządze­nia WOP Urzędu Wojewódzkiego Śląskiego w Katowicach zamiesz­czane na łamach własnych periodyków: „Chowanny", kwartalnika poświęconego naukowym zagadnieniom z dziedziny wychowania oraz „Dzienników Urzędowych Wydziału Oświecenia Publicznego Woje­wództwa Śląskiego". Materiał faktograficzny odnoszący się do księgozbiorów pedago­gicznych województwa śląskiego pomimo swej niekompletności po­zwolił na charakterystykę i nakreślenie różnorodnych aspektów ich społecznej działalności. Największe problemy istnieją w zakresie da­nych statystycznych. Luki i nieścisłości pojawiają się na różnych eta­pach badań, zwłaszcza dokonywanych na podstawie dokumentacji WOP w Katowicach. Integralną częścią rozprawy jest Aneks przed­stawiający (cz. I—III) tabele liczbowe do omówionych w rozdziałach I i II analiz. Ze względu na to, że źródła różnią się, a zestawienia sta­tystyczne WOP zawierają błędy arytmetyczne (skorygowane przez au­torkę), dane liczbowe nie mogą być traktowane jako precyzyjny po­miar, lecz jedynie wskaźnik ogólnych procesów i zjawisk zachodzą­cych w strukturze księgozbiorów.

Celem rozprawy jest próba odpowiedzi na wcześniej sformułowa­ne pytanie o funkcje księgozbiorów pedagogicznych, ukazanie ich w aspekcie funkcjonalnym jako placówek kulturotwórczych w świe­tle działalności instytucji oświatowych — średnich zakładów kształce­nia nauczycieli oraz Instytutu Pedagogicznego. Zapełniając lukę w ba­daniach dotyczących Instytutu, praca podejmuje również temat biblio­teki tej uczelni i jej zadań wobec bibliotek seminariów nauczycielskich i liceów pedagogicznych.

SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów

Wprowadzenie

Rozdział I

Organizacja bibliotek zakładów kształcenia nauczycieli

Rozdział II

Czytelnictwo w zakładach kształcenia nauczycieli

Rozdział III

Funkcje dydaktyczno-edukacyjne księgozbiorów seminaryjnych

Rozdział IV

Funkcje kulturotwórcze — wychowawcze i naukowe księgozbiorów seminaryjnych

Rozdział V

Biblioteka Instytutu Pedagogicznego w Katowicach

Zakończenie

Bibliografia

Aneks

Summary
Zusammenfassung

Spis tabel


WYKAZ SKRÓTÓW :

AP — Archiwum Państwowe
IP — Instytut Pedagogiczny
KOS — Kuratorium Okręgu Szkolnego
KSKC — Komisja Szkolna Księstwa Cieszyńskiego
LMiK — Liga Morska i Kolonialna
LOPP — Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej
MWRiOP — Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
OP — Oświecenie Publiczne
OT — Oddział Terenowy
PBW — Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka
PLP — Państwowe Liceum Pedagogiczne
PSN — Państwowe Seminarium Nauczycielskie
PTH — Polskie Towarzystwo Historyczne
PTP — Polskie Towarzystwo Pedagogiczne
SNNW — Seminarium Nauczycielskie Nowa Wieś
TCL — Towarzystwo Czytelni Ludowych
UKD — Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna
UWŚl — Urząd Wojewódzki Śląski
WAP — Wojewódzkie Archiwum Państwowe
WKN — Wyższe Kursy Nauczycielskie
WOP — Wydział Oświecenia Publicznego
ZBP — Związek Bibliotekarzy Polskich
ZNP — Związek Nauczycielstwa Polskiego
UbSS Szkolnych — Ubogich Sióstr Szkolnych de Notre Dame


SPIS TABEL :

Tabele w tekście głównym

Tabela 1 — Zbiory Biblioteki Instytutu Pedagogicznego w latach 1929—1939
Tabela 2 — Liczba nabytków Biblioteki Instytutu Pedagogicznego w Katowicach w latach 1928—1935
Tabela 3 — Wydatki Biblioteki Instytutu Pedagogicznego w latach 1929—1936

Tabele w aneksie

Część I
Stan zbiorów bibliotek uczniowskich i nauczycielskich w seminariach nauczycielskich

Tabela 1/I Państwowe Seminarium Nauczycielskie męskie w Pszczynie
Tabela 2/1 Państwowe Seminarium Nauczycielskie męskie w Tarnowskich Górach
Tabela 3/1 Państwowe Seminarium Nauczycielskie żeńskie w Nowej Wsi
Tabela 4/1 Państwowe Seminarium Nauczycielskie męskie w Mysłowicach
Tabela 5/1 Państwowe Seminarium Nauczycielskie żeńskie w Mysłowicach
Tabela 6/1 Państwowe Seminarium Nauczycielskie żeńskie w Cieszynie
Tabela 7/1 Państwowe Seminarium Nauczycielskie w Bobrku przy Cieszynie
Tabela 8/1 Prywatne Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie w Bielsku
Tabela 9/1 Prywatne Seminarium Nauczycielskie Ub. SS Szkolnych de Notre Dame w Bielsku

Część II
Struktura tematyczna bibliotek uczniowskich z uwzględnieniem biblioteki polskiej i niemieckiej

Tabela 1/II Państwowe Seminarium Nauczycielskie męskie w Bobrku przy Cieszynie 1928 rok
Tabela 2/II Państwowe Seminarium Nauczycielskie żeńskie w Cieszynie 1928 rok
Tabela 3/II Państwowe Seminarium Nauczycielskie męskie w Mysłowicach 1928 rok
Tabela 4/II Państwowe Seminarium Nauczycielskie żeńskie w Mysłowicach 1928 rok
Tabela 5/II Państwowe Seminarium Nauczycielskie żeńskie w Nowej Wsi 1928 rok
Tabela 6/II Państwowe Seminarium Nauczycielskie męskie w Pszczynie 1928 rok
Tabela 7/II Państwowe Seminarium Nauczycielskie w Tarnowskich Górach 1928 rok
Tabela 8/II Prywatne Seminarium Nauczycielskie żeńskie U. SS Szkolnych w Bielsku 1928 rok
Tabela 9/II Prywatne Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie w Bielsku 1928 rok

Część III
Stan czytelnictwa w bibliotekach uczniowskich w latach 1922—1928

Tabela 1/III Stan zbiorów i czytelnictwa w bibliotekach uczniowskich