Sztuka życia, zasady dobrego zachowania, etykieta. O zmienności obyczaju w kulturze

wydano jako tom 4 w serii STROMATA ANTHROPOLOGICA

Z notatki wydawniczej :

Kolejny tom serii „Stromata Anthropologica” poświęcony jest tym razem kwestiom zasad zachowania, etykiecie i zmienności obyczaju w kulturze. Kwestie te stanowiły już wielokrotnie przedmiot rozważań przeróżnych badaczy świata kultury, języka, literatury i sztuki. Wspólne spotkanie i dyskusja badaczy pozwala zaprezentować czytelnikowi to zagadnienie w perspektywie historycznych przemian semantycznych i zobaczyć jak temat może być wykorzystywany w działach literackich, muzycznych, sztukach teatralnych, w filmie, reklamie i popularnych wydawnictwach, poradnikach savoir vivre’u….
Z jednej strony wydaje się, że czasy nienagannej etykiety dawno już minęły, ale przecież normy współżycia wciąż funkcjonują, choć dziś już być może w nieco zmienionej formie. Z drugiej strony pojawiają się wciąż owe sytuacje komunikacyjne i te z kolei prowokują powstawanie adekwatnych do nich zachowań.

Ze względu na szeroki zakres materiału oraz charakter interdyscyplinarny pozycja jest adresowana do badaczy historii kultury i literatury, do wykładowców i studentów dyscyplin humanistycznych, a także do szerokiego grona odbiorców interesujących się zagadnieniami dziejów kultury.



Z okładki :

STROMATA ANTHROPOLOGICA

Greckie słowo stromata oznacza kobierzec, składający się z wielkiej obfitości wielorakich, wielobarwnych detali, które jednak zawsze są wielką, wspaniałą kompozycją o trudnym niekiedy do odnalezienia wzorze.
Historia kultury również układa się w taki wzorzysty kobierzec rzeczy ludzkich; wiele w nim elementów odwiecznych, wiele też nowości. Niekiedy niełatwo określić ich źródła i pierwotne sensy, bo kultura chroni wszystko to, co w niej się kiedykolwiek pojawia, dodając tylko wiele odmiennych znaczeń, wpisując dawne znaki, symbole, motywy w nowe konteksty. Tomy serii „Stromata Anthropologica" są opowieścią o zmieniających się znaczeniach, o trwałości i przyrastaniu sensów, mają być narracją o człowieku i kulturze. Są opowieścią-kobiercem o tradycji,
o znakach, o naszym wspólnym świecie.


Ze wstępu do tomu 1 serii [fragment] :

Stromata anthropologica

Jeden z uczestników naszego seminarium poświęconego zwierzętom w historii kultury, specjalista od antyku prof. Sylwester Dworacki powiedział, że do tego, co próbujemy robić w trakcie naszych spotkań, najlepiej pasowałoby określenie stromata anthropologica. Opowieści prezentowane przez kolejnych referentów, rozmo­wy nimi inspirowane, pomysły na uzupełnienia, dostrzeżone pominięcia itd. tworzą coś na kształt - jak to nazywali Grecy - wielobarwnego kobierca, układając się w mozaikę mieniącą się znaczeniami.
To nie jakieś miscellanea, lecz ciągle układa­na narracja o świecie, człowieku i kulturze.

Taka jest intencja, z jaką powołaliśmy nasze seminaria i serię wydawniczą: opowie­dzieć o historii kultury oglądanej przez historię mieniących się znaczeniami detali. Nie mamy jeszcze dla nich dobrej zbiorczej nazwy, bo jej przyjęcie musiałoby oznaczać zgodę na określoną opcję metodologiczną albo w jakiś sposób zawężać historyczny obszar,
po jakim chcemy wędrować. Te detale przecież to niekiedy elementy codzienne­go, praktycznego życia, które bywają też symbolami, motywami, toposami. Mogą zmieniać znaczenia — choć literalnie i ikonograficznie zdają się być wciąż tym samym — w zależności od dyskursu, w ramach którego się znajdą. Jednorożec może być przed­miotem opisu w kategoriach historii naturalnej, może pojawić się wśród religijnych alegorii i wymagać alegorezy do pojęcia jego znaczeń.
Jest też jednorożec alchemików, heraldyków i medyków, poszukujących cudownych remediów.
Może być jednorożec nacechowany erotycznie, może być wspaniałym stworzeniem fantasy czy dziecięcą pluszową przytulanką...
Jest więc i zwierzęciem widywanym gdzieś w odległych krainach, należy do mitologicznego zwierzyńca, wymaga klucza alegorycznego, kiedy indziej trzeba odwołać się do języka hermetycznego... Opowiedzieć jego historię to opo­wiedzieć o wędrówce badacza pośród znaczeń, które pojawiają się i funkcjonują w różnych typach refleksji. Mamy nadzieję, że takie wędrowanie posłuży do budowa­nia modelu historii kultury, który będzie mógł wiele wyjaśniać, jednocześnie spra­wiając satysfakcję
uczestnikom tego przedsięwzięcia i czytelnikom kolejnych książek...


Z książki [fragment] :

... Etykieta jako zbiór norm zachowania, zwyczajów i form towarzyskich obo­wiązywała i obowiązuje w każdej grupie społecznej — to z jednej strony ich znajo­mość, z drugiej zaś umiejętność ich stosowania. Etykieta kojarzy się więc z grzecz­nością, uprzejmością, życzliwością, dyskrecją, lojalnością... Bycie człowiekiem z klasą zobowiązuje: trzeba umieć racjonalnie oceniać sytuację, w sposób taktowny wycofywać się z niekorzystnych dla nas interakcji, a także umieć przyjąć z godnoś­cią niepomyślne dla nas samych decyzje innych, umieć wtedy powstrzymać się od plotek i obmowy. Etykieta może być pojmowana w sposób naskórkowy, powierz­chowny, dzięki jej znajomości każdy z nas może się starać w sposób jak najlepszy, mówiąc po goffmanowsku, odegrać swoją rolę w „teatrze życia codziennego". Ale może znaczyć i coś więcej, jeśli bowiem postawić pytanie — tak jak czyni to Małgo­rzata Marcjanik — czy aby celem grzeczności nie jest zachowanie twarzy, przede wszystkim zaś godności własnej i drugiej osoby, z którą wchodzimy w interakcję, to etykieta przestaje być czymś jedynie pozornym, wyuczonym i sprawnie stosowanym w celu uniknięcia kłopotów towarzyskich, lecz staje się tym, co należałoby określić raczej jako sztukę życia (tak zresztą, na marginesie warto dodać, można przetłumaczyć zwrot savoir-vivre, utożsamiany z etykietą właśnie). To z kolei nale­żałoby rozumieć nie tylko jako zespół norm i zasad ułatwiających relacje interper­sonalne, ale też jako pewną postawę moralną, dążenia, sposób myślenia.

Dotychczas etykieta jako odrębny temat raczej w nauce polskiej nie zajmowała badaczy. Owszem, całkiem pokaźny dorobek na tym polu
można obserwować wśród językoznawców. Na temat etykiety językowej napisano rzeczywiście sporo, analizując zresztą grzeczności językowe
nie tylko w ramach języka polskiego, ale i w sytuacjach komunikacyjnych, w których ich uczestnicy posługiwali się języ­kiem obcym.
Wdzięcznym niewątpliwie tematem, który także był chętnie porusza­ny przez badaczy, jest ceremoniał dworski. Opracowania tego problemu
skupiają się jednak na konkretnych przypadkach władców i ich obowiązkach etykietalnych w danym czasie historycznym.
Powstały także opracowania ceremoniałów: mor­skiego, policyjnego, szkolnego, akademickiego, wojskowego, dyplomatycznego.
Wśród nich są takie, w których autorzy skupiają się na opisie obyczajów, rytuałów i ceremonii właściwych opisywanej grupie społecznej,
choć w przeważającej części są to po prostu podręczniki zasad dobrego zachowania się, inaczej mówiąc - porad­niki.
Współcześnie zresztą ta właśnie grupa tekstów, jeśli chodzi o interesujący nas temat, jest najliczniejsza. Wydano ich w ostatnich latach niezliczone ilości, a można w nich znaleźć porady dotyczące właściwego zachowania się w przeróżnych oko­licznościach.

Stosowanie się do zasad etykiety jest uniwersalne, co znaczy, że nie ma społeczności, w której by one nie obowiązywały.
Są też one obligatoryjne — łamanie zasad współżycia może przynieść przykre konsekwencje, zawsze wiązało się i wiąże z rozmaitymi sankcjami — od pobłażliwego uśmiechu do ostrej krytyki. O uniwer­salizmie w przypadku etykiety możemy jednak mówić tylko wtedy, gdy mamy na myśli jej stosowanie, które — jak wspomniano — rzeczywiście jest powszechne, na­tomiast jeśli spojrzeć na rzecz z innej strony, to okaże się, że nie ma jednolitych, uniwersalnych norm dobrego zachowania. W każdym dyskursie kulturowym — bez względu na to, czy pod uwagę weźmiemy różnice geograficzne czy czasowe — będą się one od siebie różnić. Norbert Elias, poddając analizie różne sytuacje, jak choćby stosunek do zaspokajania potrzeb naturalnych, doskonale pokazał, jak zmieniają się obyczaje, a wraz z nimi zasady dobrego zachowania.
Na przykład na początku XVI w. pouczano, że „Nie przystoi witać kogoś, kto właśnie oddaje mocz lub się wypróżnia...".
Oznacza to, że można było w miejscu dowolnym zaspokajać swoje potrzeby i nie spotykało się to z żadnymi sankcjami społecznymi,
gburem jednak mógł się ukazać ten, komu przyszłoby do głowy zakłócać spokój temu, kto właśnie oddaje się czynności „intymnej" (nota bene wówczas czynność ta z intymnością w dzisiej­szym rozumieniu niewiele miała wspólnego)...


SPIS TREŚCI :

(Nie)kulturalni, czyli słów kilka o etykiecie gwoli wstępu (Katarzyna Łeńska-Bąk)

Krzysztof Piotr SKOWROŃSKI — Uniwersalizm aksjologiczny wobec relatywizmu kulturowego

Wojciech KĘDZIERZAWSKI — O pożytkach z niedyskrecji. Dziennik... Bronisława Malinowskiego w świetle wybranych komentarzy

Mieczysław PACZKOWSKI OFM — Reguły zachowania w monastycyzmie starochrześcijańskim

Franciszek M. ROSIŃSKI — Obyczaje Mongołów według XIII-wiecznych podróżników franciszkańskich

Katarzyna ŁEŃSKA-BĄK — Powinności władcy, czyli o etykiecie dworskiej na przykładzie poszczących księżnych w XI—XIII wieku

Joanna ZAGOŻDŻON — Sztuka życia według Mikołaja Reja

Jowita JAGŁA — Lekarz i pacjent. Etyka medyczna wobec ciała na podstawie wybranych przykładów z ikonografii

Janusz TAZBIR — Polska tytułomania

Rastislava STOLICNA — Przy stole jak w kościele. Aspekt etyczny spożywania posiłków w tradycyjnej kulturze ludowej na Słowacji

Mera FEGLOVA — Tradycyjne zwyczaje „chodzenia z/po..." w procesie transformacji społecznej i obyczajowej na przełomie XX i XXI wieku

Olga DANGLOVA — „Robili tak nasi ojcowie, robimy tak i my". Przednowoczesne cechy społeczności prowincjonalnej i konstytuowanie
wartości na przykładzie wsi Cicmany

Kornelia JAKUBIKOVA — Uwagi o zmianach obyczajowości — etykiety w drugiej połowie XX wieku na przykładzie Słowacji

Miroslav VALKA — Zmiany obyczajowości wiejskiej na podstawie obrzędów zapustnych na terenie zachodnich Moraw

Karel ALTMAN — Zwyczaje i obyczaje piwoszy czeskich. Problematyka sposobu integrowania się w lokalach gastronomicznych
na ziemiach czeskich od XIX wieku do współczesności

Joanna CZAPLIŃSKA — Z kalendarza dobrze wychowanej czeskiej panny Anno Domini 1908

Jan ADAMOWSKI — O zachowaniu przy obrzędowym stole (Wigilia i Wielkanoc)

Marta WÓJCICKA — Formy etykiety językowej w prozatorskich tekstach folkloru

Katarzyna SMYK — Zachowania na drodze i w drodze, czyli tradycyjna etykieta podróżna

Lidia PRZYMUSZAŁA — „Racz Pan Bóg żegnać", czyli o formułach powitań i pożegnań w gwarze śląskiej

Małgorzata IŻYKOWSKA — Grzeczność z ambony. Stosowanie wskazań etykiety językowej w ogłoszeniach parafialnych przed stu laty i dziś

Anna STARZEC — Grzeczność czy grzeczności, czyli różne warianty kulturowego wzorca grzeczności

Wiesława KORZENIOWSKA — Międzypokoleniowy przekaz wartości w rodzinach chłopskich i ziemiańskich na ziemiach polskich (pierwsza połowa wieku XX)

Katarzyna Emilia KOŚĆ — Tradycyjne wzory zachowań religijnych w zderzeniu z adaptacją kulturową polskich zesłańców w ZSRR

Dariusz KOSIŃSKI — Lustro uczące i rozbijacze — uwagi o obyczajach i obyczajności w teatrze

Magdalena HOWORUS-CZAJKA — Obyczaj i obyczajowość w PRL oczami Władysława Hasiora

Jerzy BINIEWICZ — Grzeczność a agresja w dyskursie politycznym

Magdalena SZTANDARA — Obywatel ekologiczny, czyli o różnych formach zachowań alternatywnych

Dorota ŚWITAŁA-TRYBEK — Opowieści o nieszczęściach innych ludzi

Eva KREKOVICOVA — Wybrana problematyka badań nad anegdotą w asynchronicznej komunikacji internetowej

Stefania SKOWRON-MARKOWSKA — Bushido, czyli jak każdy samuraj żyć powinien