Wartości – tradycja i współczesność

Z notatki wydawniczej :

Zebrane w tomie wypowiedzi dotyczą kwestii pojmowania i istnienia wartości w kulturze europejskiej.
Wielość i różnorodność odniesień do problemu trwałości i zmienności wartości ukazują złożoność problematyki, jej liczne uwikłania o charakterze ontologicznym, epistemologicznym, metodologicznym, etycznym, także historycznym, socjologicznym i kulturowym. Zainteresowanie problematyką aksjologiczną rozwinęło się w XX wieku, chociaż wątki myślenia o wartościach można odnaleźć w całej historii filozofii.
Zamieszczone wypowiedzi podzielono na trzy części obejmujące historię filozofii i etyki, etykę normatywną, aksjologię. Autorzy podzielają przekonanie o aktualności problematyki aksjologicznej, obecności założeń wartościujących w naukach humanistycznych i niezbędności refleksji nad rolą wartości w poznaniu, podejmowaniu decyzji i działaniu.


PRZEDMOWA

Zainteresowanie problematyką aksjologiczną rozwinęło się w XX wieku, chociaż wątki myślenia o wartościach można odnaleźć w całej historii filozofii. Współcześnie o wartościach mówi się przede wszystkim w kontekście refleksji nad kulturą, a wtedy pytanie o trwanie i zmiany wartości nabiera szczególnego znaczenia.
Pytamy o to, w jakim sensie wartości istnieją jako ponadhistoryczne, idealne, trwałe elementy kultury (na których podstawie nazywa się i tworzy prawa człowieka), oraz o to, w jakim stopniu zależą od kulturowego i historycznego ich odczytania. Wymogiem czasu jest dialog międzykulturowy, który w dużej mierze okazuje się dialogiem zarówno o wartościach uniwersalnych, trwałych, niezmiennych, obecnych we wszystkich społeczeństwach, jak i o wartościach obecnych tylko w niektórych kręgach kulturowych, wartościach zmieniających swą ważność i zakres w zależności od potrzeb, doświadczeń ludzi.
Spotkanie między światem Wschodu i Zachodu ma w założeniu przynajmniej minimum zgody w rozumieniu wartości fundamentalnych i trwałych, jak też dopuszczenie (akceptację) odmienności w hierarchii dóbr osobistych i społecznych, różnic w rozumieniu tożsamości jednostek i narodów.
„Rozmaitość teorii nie może nam przesłonić faktu, że problem wartości wkroczył w naszych czasach — późno, ale jednoznacznie — w stadium pewnej dojrzałości do rozstrzygnięcia. Nie sposób już mylić go z problemem celów.
Także przeciwnicy są zgodni co do tego, że cele są czymś, co wyznacza się na podstawie uprzedniego odczucia wartości, a zatem że wartości są warunkami możliwych celów”. Opinia, którą wypowiedział Nikolai Hartmann w 1936 roku, brzmi aktualnie. Współcześnie odczuwamy wzmożoną potrzebę zrozumienia bogactwa wartości i odpowiedzi — w postaci teorii z zakresu aksjologii i etyki — na narastające indywidualne i społeczne problemy moralne współczesnego człowieka. I choć nie jesteśmy tak pewni możliwości jednoznacznego rozstrzygnięcia bogatej problematyki wartości, za Hartmannem możemy powtórzyć kilka zasadniczych tez: „1. nasze życie jest pełne treści pozytywnie wartościowych [...]; 2. ta wartościowa zawartość jest wszędzie pomieszana z treściami negatywnie wartościowymi; 3. wartościowe byty w świecie wymagają od nas, byśmy wobec nich zajmowali właściwą postawę [...]; 4. wartości wymagają, abyśmy je realizowali”.
Zebrane w tomie wypowiedzi dotyczą wielu spraw, z pozoru nie związanych z filozofią wartości.
Wielość i różnorodność odniesień do problemu trwałości i zmienności wartości ukazują złożoność problematyki, jej liczne uwikłania o charakterze ontologicznym, epistemologicznym, metodologicznym, także historycznym, socjologicznym i kulturowym. Zamieszczone wypowiedzi podzieliliśmy na trzy części: historię filozofii i etyki, etykę normatywną, aksjologię, choć wiemy, że między tymi działami filozofii czasem trudno ustalić wyraźną granicę.
W pierwszym bloku tematycznym umieszczono artykuły z zakresu historii filozofii i historii etyki.
Jerzy Kopania przybliża list z bogatej spuścizny Rene Descartes’a do królowej Szwecji Krystyny na temat miłości.
Descartes, posługując się subtelną metodologią, określił różne typy miłości, między innymi miłość intelektualną i opartą na uczuciu. Można to traktować jako przyczynek do analizy relacji między sferą intelektualną i zmysłową, a także między rozumem i uczuciami. Antropologia Descartes’a nie pomija cielesnych ani intelektualnych uwarunkowań działania człowieka. Z kolei w artykule Sławomira Raubego przedstawiono prowadzony w filozofii brytyjskiej XVII i XVIII wieku spór o relację między rozumem, uczuciami i wiarą a wyborem postawy moralnej podmiotu. Zlatica Plašienková, Erika Lalíková przybliżają dwóch mniej znanych filozofów słowackich: Svätopluka Štúra i Vladimíra Brožíka, i poruszaną przez nich problematykę aksjologiczną. W ujęciu obu filozofów ogniskuje się ona wokół zagadnienia wartości „domu” i zamieszkiwania, co współcześnie budzi żywe zainteresowanie w kontekście zjawiska globalizacji i związanego z nim braku zakorzenienia w miejscu oraz tradycji kulturowej. Refleksja nad wartością domu pozwala na docenienie rangi „zakorzenienia” — istotnego elementu naszej tożsamości. Katarzyna Krasucka analizuje Iwana A. Iljina koncepcję dobra i zła.
Jego teza, że zło należy zwalczać siłą, do dziś budzi wiele kontrowersji. Agnieszka Woszczyk przedstawia zagadnienie transcendentnego ugruntowania jedności bytu i dobra w filozofii Plotyna. W ujęciu Plotyna perspektywa epistemologiczna i ontologiczna uzasadnia rozstrzygnięcia etyczne i społeczne. Joanna Barcik na podstawie koncepcji Henry’ego Dumery’ego i jego dyskusji z Jeanem Paulem Sartre’em przedstawia próbę uzasadnienia ludzkiej wolności opartą na przesłankach filozoficzno-religijnych i przyjęciu istnienia Absolutu.
W bloku aksjologicznym Ryszard Wiśniewski rozważa kwestie hierarchizacji wartości, mających za podstawę dwa rozróżnienia:
„to, co dobre, i to, co złe”, oraz równie istotne oddzielenie „tego, co lepsze, od czegoś innego”.
Sposobem na poznanie wartości jest intuicja. Wprawdzie hierarchie wartości wiążą się z ich obiektywizacją, niemniej można mówić o różnych modelach hierarchizacji w zależności od kontekstu historycznego, kulturowego czy filozoficznego. Katarzyna Niebrój pisze o wielości etosów możliwych do odczytania w ramach jednego, obiektywnego porządku wartości.
Kolejny z autorów Marek Tański analizuje problem wartości w kontekście upadku oświeceniowego modelu jednego rozumu i zastąpienia go teorią wielu sposobów uzasadniania racjonalności. Racjonalność transgresyjna ma być receptą na różnorodność sposobów poznawania świata i rozumienia ładu aksjologicznego. Mirosław Tyl podejmuje kwestię obecności przesłanek aksjologicznych, czyniąc to na przykładzie historiografii filozoficznej Zbigniewa Kuderowicza i Stefana Swieżawskiego.
Jan Zouhar w swym komunikacie wskazuje relację między koncepcją ładu aksjologicznego a sposobem wartościowania.
Jak podkreśla autor, ponadczasowość wartości nie polega na ich niezmienności, ale na tym, że trwale tworzą część naszego systemu wartościowania.
W ostatnim bloku artykułów, dotyczących etyki normatywnej, Danuta Ślęczek-Czakon przedstawia stanowisko Marii Ossowskiej wobec relatywizmu.
Relatywizm w poglądach etycznych Marii Ossowskiej przyjmuje formę umiarkowaną, jeżeli chodzi o kwestie aksjologiczne czy ocenę konkretnych sytuacji. Niemniej nie oznacza to, że takich ludzkich uczuć, jak: życzliwość, bezinteresowność, delikatność, wyrozumiałość, nie można uznać za uniwersalne. Mariusz Wojewoda analizuje zagadnienie pluralizmu aksjologicznego na przykładzie koncepcji Alasdaira MacIntyre’a i Charlesa Taylora.
Pluralizm, odwołując się do idei jedności i obiektywności ładu aksjologicznego, wskazuje jednocześnie na wielość sposobów ich odczytań. Ponadto pluralista mówi o potrzebie nazywania kluczowych i fundamentalnych dla etyki wartości, ale zwraca uwagę na potrzebę ich interpretacji w określonym kontekście kulturowym.
Piotr Machura, nawiązując do filozofii praktycznej Alasdaira MacIntyre’a, rozważa, w jakim sensie historycznie ukształtowaną tradycję można traktować jako źródło poglądów i postaw moralnych.
Z kolei Maria Nowacka pisze o problemie odpowiedzialności moralnej lekarza w kontekście działań medycznych, podejmowanych wobec pacjentów, oraz hierarchii wartości, w której kluczową rolę odgrywa zdrowie pacjenta.

Wszystkie zamieszczone wypowiedzi łączy jeszcze jeden wątek — wyakcentowanie aktualności problematyki aksjologicznej i obecności założeń wartościujących w naukach humanistycznych. Chcieliśmy w ten sposób uczcić jubileusz siedemdziesięciolecia urodzin i czterdziestu sześciu lat pracy naukowej Profesor Haliny Promieńskiej, który przypadał w 2005 roku. Pani prof. dr hab. Halina Promieńska pracowała w Uniwersytecie Śląskim od 1968 roku. Była współorganizatorką Zakładu Etyki Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego, którym kierowała nieprzerwanie ponad dwadzieścia lat — do 2006 roku, kiedy przeszła na emeryturę. Zasług Pani Profesor nie sposób przecenić; to właśnie dzięki Niej wielu studentów i młodych pracowników podjęło badania z zakresu filozofii współczesnej, aksjologii, etyki i bioetyki.
Mamy nadzieję, że prezentowany zbiór będzie skromnym wprawdzie, ale szczerym wyrazem naszych ciepłych uczuć dla Pani Profesor Haliny Promieńskiej, a zarazem podziękowaniem złożonym Jej za przybliżanie i objaśnianie nam świata wartości.

Danuta Ślęczek-Czakon, Mariusz Wojewoda


NOTY O AUTORACH :

Jerzy Kopania — prof. dr hab., kierownik Katedry Bioetyki i Antropologii Filozoficznej Uniwersytetu w Białymstoku, rektor Wyższej Szkoły Administracji Publicznej w Białymstoku, wykładowca na białostockim Wydziale Sztuki Lalkarskiej warszawskiej Akademii Teatralnej.
Zajmuje się filozofią nowożytną, ze szczególnym uwzględnieniem nurtu kartezjańskiego, oraz zagadnieniami etyki i bioetyki. Autor takich między innymi książek, jak: Descartes i Kant o użyteczności poznawczej języka naturalnego (1996), Etyczny wymiar cielesności (2002), Bezsilne piękno rozumu (2002), Boski sen o stworzeniu świata (2003).

Zlatica Plašienková — dr hab., docent w Katedrze Filozofii i Historii Filozofii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie. Zajmuje się antropologią filozoficzną, ekofilozofią, historią etyki. Współautorka prac: Na ceste s Teilhardom de Chardin (Trnava 2004), Súčasné etické teórie (Prešov 1998, 2000), Dejiny etického myslenia v Európe a USA (Bratislava 2008); współredaktorka wielu prac zbiorowych, między innymi: Filozofia: Z poľskej a slovenskej tvorby /Z twórczości słowackiej i polskiej (Bratislava—Katowice 2007), Filozofia a slovanské myšlienkové dedičstvo: osobnosti, problémy, inšpirácie. 1. diel (Bratislava 2008), Człowiek w społeczeństwie / Človek v spoločnosti: Społeczeństwo — kultura — moralność. T. 1. (Bielsko-Biała 2008), Hegelova Fenomenológia ducha a súčasnosť (Košice 2008), Historické a súčasné podoby komunikácie (Bratislava 2008).

Erika Lalíková — mgr, asystent w Katedrze Filozofii i Historii Filozofii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie. Zajmuje się zagadnieniami filozofii kultury, filozofii słowackiej. Współautorka i współredaktorka prac zbiorowych: Filozofia a/ako umenie (Bratislava 2004), Pohľady do slovenskej filozofie 20. st. (Bratislava 2005), Igor Hrušovský — osobnosť slovenskej filozofie (Bratislava 2007), Filozofia a slovanské myšlienkové dedičstvo: osobnosti, problémy, inšpirácie. 2. diel (Bratislava 2008), Człowiek w społeczeństwie / Človek v spoločnosti: Edukacja — działanie społeczne — rodzina. Tom 3. (Bielsko-Biała 2008).

Sławomir Raube — dr, absolwent ekonomii i filozofii. Adiunkt w Katedrze Bioetyki i Antropologii Filozoficznej Uniwersytetu w Białymstoku. Autor książki Deus explicatus. Stworzenie i Bóg w myśli Ralpha Cudwortha (2000). Katarzyna Krasucka, mgr, absolwentka filozofii na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, asystent w Katedrze Bioetyki i Antropologii Filozoficznej na Uniwersytecie w Białymstoku; zajmuje się filozofią rosyjską przełomu XIX i XX wieku.

Agnieszka Woszczyk — dr, adiunkt w Zakładzie Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego. Zajmuje się myślą późnego antyku. Autorka książki Problem „hen” i „aoristos dyas” w „Enneadach” Plotyna (2007).

Joanna Barcik — dr, asystent w Katedrze Filozofii Religii Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie.
Autorka książki Nienazywalne ma wiele imion. Filozofia religii Henry Duméry’ego (2007).
Ryszard Wiśniewski, dr hab., profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Kierownik Zakładu Aksjologii i Etyki Społecznej Instytutu Filozofii UMK. Zajmuje się problematyką aksjologii, etyki, filozofii polskiej XX wieku, metaetyką. Autor książki Możliwość probabilizmu etycznego. Studium metaetyczne ewolucji empiryzmu w etyce polskiej (1994), współautor podręcznika Historia filozofii i etyki. Źródła i komentarze (1997, 2000, 2002), redaktor pracy Studia z dziejów filozofii zła (1999).

Katarzyna Niebrój — dr, adiunkt w Zakładzie Filozofii Społecznej Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego.
Zajmuje się problemami metodologii i filozofii społecznej.

Marek Tański — dr, adiunkt w Katedrze Psychologii Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Zajmuje się zagadnieniami filozofii i psychologii rozwojowej.

Mirosław Tyl — dr, adiunkt w Zakładzie Filozofii w Polsce Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego.
Zajmuje się historią filozofii polskiej, metodologią historii filozofii. Autor książki Pesymizm, konserwatyzm, wartości. O filozofii Henryka Enzelberga (2001).

Jan Zouhar — prof. dr hab., dyrektor Instytutu Filozofii Uniwersytetu im. Masaryka w Brnie.
Zajmuje się filozofią społeczną, historią filozofii czeskiej. Współautor České filosofie v letach protektorátu: poznamky k tématu (2007).

Danuta Ślęczek-Czakon — dr hab., adiunkt, kierownik Zakładu Etyki Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego.
Zajmuje się etyką i bioetyką. Autorka książek Poglądy etyczne Marii Ossowskiej (2001), Problem wartości i jakości życia w sporach bioetycznych (2004).

Mariusz Wojewoda — dr, adiunkt w Zakładzie Etyki Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego.
Zajmuje się filozofią religii, etyką, a w szczególności problemem pluralizmu w filozofii religii i w etyce.

Piotr Machura — dr, adiunkt w Zakładzie Etyki Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego. Zajmuje się etyką i filozofią polityczną. Autor książki Ideał człowieka — filozofa w koncepcji A. MacIntyre’a [w druku].

Maria Nowacka, dr hab., profesor w Katedrze Bioetyki i Antropologii Filozoficznej Uniwersytetu w Białymstoku, wykładowca Wyższej Szkoły Administracji Publicznej w Białymstoku. Zajmuje się zagadnieniami bioetyki, etyki medycznej i zdrowia publicznego. Autorka między innymi następujących książek:
Etyka a transplantacje (2003), Selected Bioethical Questions. The Polish Perspective (2004), Autonomia pacjenta jako problem moralny (2005).


SPIS TREŚCI :

Przedmowa (Danuta Ślęczek-Czakon, Mariusz Wojewoda)


Część pierwsza — Historia filozofii i etyki

Jerzy Kopania — Miłość Kartezjańska

Zlatica Plašienková, Erika Lalíková — Obrona wartości cywilizacji europejskiej na tle świata jako „domu”. (Inspiracje twórczością słowackich filozofów Svätopluka Štúra i Vladimíra Brožíka)

Sławomir Raube — Rozum, uczucie, wiara. Spory etyczne w filozofii brytyjskiej XVII i XVIII wieku

Katarzyna Krasucka — Dobro i zło w filozoficznej myśli Iwana A. Iljina

Agnieszka Woszczyk — Problem antywartości w filozofii Plotyna

Joanna Barcik — Liber sum, Deus est. Henry’ego Duméry’ego dyskusja z Jeanem Paulem Sartre’em


Część druga — Aksjologia

Ryszard Wiśniewski — Problemy i drogi hierarchizowania wartości

Katarzyna Niebrój — Etos jako całość sumatywna

Marek Tański — Racjonalność transgresyjna z perspektywy aksjologicznej

Mirosław Tyl — Aksjologiczne aspekty historiografii filozofii

Jan Zouhar — Wartości i czas


Część trzecia — Etyka normatywna

Danuta Ślęczek-Czakon — Sfera moralna w życiu człowieka. Stanowisko Marii Ossowskiej wobec relatywizmu

Mariusz Wojewoda — Etyka normatywna wobec pluralizmu — dwa ujęcia: Alasdair MacIntyre, Charles Tylor

Piotr Machura — Tradycja jako źródło moralności

Maria Nowacka — W czyim interesie działa lekarz


Noty o Autorach

Summary
Zusammenfassung