Cystersi w Rudach. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w dn. 5 i 6.06.2009 r. w Opolu i Rudach ...

Wydano w serii : Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku

PRZEDMOWA

Opisując dzieje Kościoła na Ziemi Śląskiej, musimy dostrzec rolę, jaką odeg­rali zakonnicy — mnisi opactwa cystersów w Rudach — w miejscowości położo­nej nad rzeką Rudą.
To właśnie w latach pięćdziesiątych XIII w. pojawili się tu za­konnicy z Jędrzejowa.
Książę opolsko-raciborski Władysław doceniając ich pracę i posługę ewangelizacyjną, wystawia w 1258 r. dokument, nadający klasztorowi ojców cystersów znaczące przywileje. Otrzymane przywileje pozwoliły im prowa­dzić szeroką działalność na polu kulturalno-gospodarczo-społecznym.
Wzniesiono tu świątynię, która jest perłą gotyku na Górnym Śląsku, a książęta Kazimierz i Władysław ufundowali zakonnikom, dla przylegającego do klasztoru kościoła, obraz Matki Boskiej.
Kościół w Rudach z cudownym Obrazem Matki Boskiej Rudzkiej-Pokornej należy do najstarszych miejsc kultu maryjnego na Śląsku.

Zbliżający się jubileusz 750-lecia erygowania w Rudach klasztoru cystersów i 780 rocznica ofiarowania ojcom cystersom obrazu Matki Boskiej Pokornej, już znacznie wcześniej wyznaczyły podjęcie pewnych działań wobec zniszczonych zabudowań klasztornych, a także sugerowały przygotowanie odpowiednich progra­mów duszpasterskich.

Po zniszczeniach obiektu, będących skutkiem II wojny światowej, odbudowa­ny został jedynie, będący własnością parafii pocysterski kościół, zaś ruiny zespołu klasztorno-pałacowego nie mogły doczekać się właściwego gospodarza. Dopiero diecezja gliwicka, po otrzymaniu w dniu 7 lipca 1998 r., aktem Wojewody Śląskie­go, prawa własności, w duchu odpowiedzialności za dziedzictwo kulturowe Ziemi Śląskiej podjęła wysiłek ratowania i odbudowy całego zespołu. Podjęte prace przy odbudowie i renowacji samego zespołu, jak i całego otocznia klasztornego trwają do dziś, a ich zakończenie planowane jest na 2012 r. Jubileuszowe plany wyznaczyły również, w jakimś stopniu, zadania dla ludzi nauki, by podjąć kolejne badania i odkrywać bogactwo i dziedzictwo kultury materialnej i duchowej opactwa cystersów w Rudach.
Dzięki badaniom naukowym można ukazać, jak wielką rolę odegrali cystersi przez ponad 550 lat swojej obecności w Rudach w religijnym, gospodarczym i kulturalnym formowaniu wielu po­koleń zamieszkujących nie tylko ziemię gliwicką i raciborską.

W kontekście czasu jubileuszowego ukazujące się prace historyków, a także publikacje popularnonaukowe przybliżyły wiele tematów i zagadnień związanych z opactwem cysterskim w Rudach.
Wcześniejsze publikacje ks. dra hab. Francisz­ka Wolnika oraz wydane rozważania na miesiąc październik 2008 r. pt. Matka Boska Pokorna-Rudzka, jak również publikacja ks. dra Piotra Góreckiego pt. Cysterskie dziedzictwo rudzkiego sanktuarium, przybliżyły wiernym nie tylko diecezji gliwickiej to urzekające pięknem architektury, jak i bogate głębią historii i ducho­wości miejsce. Kolejną nowością była praca w polskojęzycznym przekładzie: His­toria dawnego klasztoru cystersów w Rudach na Górnym Śląsku historyka, archi­wisty niemieckiego, dra Augusta Potthasta (1824-1898), wydana po raz pierwszy przed 150 laty.
Owocem konferencji naukowej z 7 czerwca 2008 r. odbytej w Ru­dach jest publikacja pod redakcją dra Norberta Miki Klasztor cystersów w Rudach.

Słowa uznania i wdzięczności należą się Wydziałowi Teologicznemu Uniwer­sytetu Opolskiego za zorganizowanie dwudniowego sympozjum z okazji 750-lecia fundacji opactwa cystersów w Rudach oraz 780 rocznicy kultu Matki Boskiej Po­kornej-Rudzkiej w dniach 5 i 6 czerwca 2009 r. w Opolu i Rudach.
Dnia 5 czerwca sympozjum historyczne miało miejsce na Wydziale Teologicz­nym Uniwersytetu Opolskiego w Opolu, zaś następnego dnia w odbudowanym klasztorze pocysterskim w Rudach.

Jest piękne zdanie św. Edyty Stein: „Z przeszłości trzeba wydobywać i czerpać to, co dobre i piękne na budowanie dobra i piękna dziś, by przez to tworzyć funda­ment pod lepszą przyszłość".

Zwieńczeniem jubileuszowego roku była doniosła uroczystość wyniesienia kościoła-sanktuarium Matki Boskiej Pokornej-Rudzkiej, mocą dekretu Ojca Świę­tego Benedykta XVI z dnia 1 lutego 2008 r., do godności Bazyliki Mniejszej, która miała miejsce 14 czerwca br.

Biskup Gliwicki
Jan Wieczorek


WPROWADZENIE

W dniach 5 i 6 czerwca 2009 r. odbyła się ogólnopolska konferencja naukowa, zorganizowana przez Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego i diecezję gliwicką z okazji 750 rocznicy fundacji opactwa cysterskiego w Rudach.
Obrady w pierwszym dniu toczyły się w salach Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, zaś w drugim dniu w odrestaurowanych przez diecezję gliwicką pomieszczeniach dawnego opactwa cysterskiego w Rudach. Obiekty rudzkie, które po sekularyzacji opactwa (1810 r.) stały się siedzibą książąt raciborskich, zaś po 1945 r. własnością skarbu państwa, w 1997 r. zostały przekazane na własność diecezji gliwickiej.
Od tego czasu rozpoczęto restaurację obiektu.

Konferencja zgromadziła najwybitniejszych w Polsce znawców tematyki cysterskiej.

Gości powitał Dziekan Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego ks. prof. dr hab. Stanisław Rabiej.
Sesji w Opolu przewodniczył ks. bp prof. dr hab. Jan Kopiec, Kierownik Katedry Historii i Patrologii Uniwersytetu Opolskiego.

W pierwszym dniu konferencji przedstawiono następujące referaty:
Prof. dr hab. Andrzej M. Wyrwa z Poznania wykładem „Rycerze Chrystusa" w szarych habitach, ich dzieło w Europie i na ziemiach polskich. Szkic do dziejów, duchowości i kultury cystersów wprowadził uczestników konferencji w tematykę cysterską, ukazując powstanie, dzieje zakonu w Europie i na ziemiach polskich, jego wpływ na kulturę Europy.

Ks. prof. dr hab. Antoni Kiełbasa SDS z Trzebnicy opisał Konwent rudzkich cystersów, zwracając uwagę na proces fundacji rudzkiej, powstanie konwentu w Rudach i jego dzieje, rolę rudzkich opatów, opisał wspólnotę rudzkich cystersów i sekularyzację opactwa w 1810 r.

Prof. dr hab. Anna Pobóg-Lenartowicz z Uniwersytetu Opolskiego przedstawiła temat Uposażenie klasztoru i klasztorna gospodarka (do początku XVI wieku).

W kolejnym wystąpieniu ks. dr Rudolf Nieszwiec z Uniwersytetu Opolskiego omówił Duchowość i liturgię cystersów.
Zarówno duchowość jak i liturgia cyster­sów powstała w wyniku modyfikacji monastycyzmu benedyktyńskiego.

Ks. prof. dr hab. Franciszek Wolnik z Uniwersytetu Opolskiego swoje wystąpienie zatytułował Skryptorium i biblioteka rudzkich cystersów i przedstawił w nim prężnie działające w rudzkim klasztorze skryptorium, jego pracowników oraz losy i zawartość gromadzonego przez wieki księgozbioru.

Ks. dr Henryk Gerlic z Gliwic w wystąpieniu pt. Szkolnictwo cysterskie w Rudach przedstawił szkoły działające na przestrzeni wieków przy rudzkim opactwie: wewnętrzne studium filozoficzno-teologiczne, szkołę parafialną, funkcjonujące w la­tach 1744—1816, słynne na cały Śląsk, gimnazjum klasyczne, studia filozoficzno-teologiczne i seminarium nauczycielskie.

Po zakończeniu obrad, w trakcie przejazdu do Rud, zwiedzano pocysterskie obiekty w Jemielnicy, będącej filią opactwa rudzkiego.

Sesję w Gliwicach otworzył Biskup Gliwicki Jan Wieczorek. W tym dniu ob­radom przewodniczyli ks. bp dr Gerard Kusz i ks. dr Piotr Górecki z Gliwic.

W pierwszym wystąpieniu prof. dr hab. Antoni Barciak z Uniwersytetu Śląskiego zaprezentował temat Fundacja rudzkiego opactwa. Przedstawił w nim stan badań nad rudzką fundacją i na podstawie zachowanych źródeł poszczególne etapy tego procesu, rozpoczętego w latach trzydziestych, a zakończonego w latach pięćdziesiątych XIII w.

Ks. prof. dr hab. Kazimierz Dola z Uniwersytetu Opolskiego omówił Życie co­dzienne mnichów.
Wskazał na podstawowe zasady, które obowiązywały cysterski konwent w realizacji charyzmatu zakonu, opartego na Regule św. Benedykta.

Ks. bp prof. dr hab. Jan Kopiec zatytułował swój wykład Rudy po sekularyza­cji opactwa i opisał w nim dzieje poklasztornych zabudowań, które do 1945 r. były własnością księcia raciborskiego, dzieje parafii, w której po sekularyzacji duszpasterzowali jeszcze cystersi, następnie zaś kapłani diecezjalni oraz dzieje wioski.

Przerwa obiadowa była okazją do zwiedzenia podniesionego z ruin kompleksu klasztorno-książęcego oraz otaczającego go parku.

„Raudensia rudera exfundamentis erexisset in aedificia ". Barokowe przemiany opactwa w Rudach Wielkich — między tradycją a modernizacją to tytuł wykładu wygłoszonego w rudzkim kościele przez dra Jerzego Gorzelika z Uniwersytetu Śląskiego, w którym zaprezentował on architekturę i sztukę rudzkiego kościoła.
Kościół rudzki został wzniesiony ok. 1300 r. w stylu gotyckim, w okresie baroku uległ gruntownym przeobrażeniom, ale średniowieczny rdzeń pozostał nietknięty. W trakcie działań wojennych 1945 r. kościół i zabudowania klasztorne uległy znisz­czeniu, zachowana została dobudowana od strony południowej w latach 1723—1736 kaplica mariacka.
Wtedy podjęto decyzję o regotyzacji kościoła. Zabudowa­nia poklasztorne odbudowano dopiero po przekazaniu w 1997 r. obiektów diecezji gliwickiej.

Dwudniową konferencję zakończyły uroczyste nieszpory, z udziałem uczestni­ków konferencji, prelegentów, parafialnego chóru, scholi i zgromadzonych wier­nych. Było to nawiązanie do wielowiekowej tradycji, w której cystersi, gromadząc się kilkakrotnie w ciągu doby w tej świątyni na Eucharystii i liturgii godzin, uświę­cali ją.

Liturgia cystersów była chrystocentryczna, jednak wyraźnie obecny w ducho­wości i liturgii cysterskiej był nurt maryjny.
Dlatego w czasie nieszporów ks. prof. dr hab. Franciszek Wolnik wygłosił homilię zatytułowaną Kult maryjny u cystersów w Rudach, której poszerzona wersja jest opublikowana w tej publikacji.
Cystersi rudzcy wspominali Maryję w codziennej liturgii, śpiewali oficjum maryjne, uroczyście celebrowali liturgię w najważniejsze w ciągu roku liturgicznego uroczystości maryjne, czcili Maryję jako Matkę Miłosierdzia, założyli Sodalicję Ma­riańską, Bractwo Różańcowe. Jednak najważniejszym świadectwem kultu maryjnego w Rudach jest istniejące tam, popularne na Śląsku, sanktuarium i znajdujący się w kaplicy mariackiej rudzkiego kościoła obraz Matki Boskiej Pokornej-Rudzkiej.

Publikacja niniejsza zawiera teksty referatów wygłoszonych w czasie konferencji naukowej. Ponieważ można było spodziewać się, że inne będzie audytorium w Opolu, inne zaś w Rudach, tematy wystąpień w poszczególnych dniach zapla­nowano w ten sposób, by słuchaczowi, który uczestniczył w jednym tylko dniu obrad, pozostał w pamięci ogólny obraz dziejów opactwa, jego fundacji, duchowości, działalności gospodarczej, sekularyzacji. Inną kolejność tematów ustalono w tej publikacji.

Wyrażamy wdzięczność Szanownym Prelegentom za podjęcie się trudu przy­gotowania i wygłoszenia wystąpień, zaś Szanownym Uczestnikom, szczególnie mieszkańcom Rud i ziemi raciborskiej, za liczną obecność w salach obrad, zarówno w Opolu, jak i w Rudach.

Przekazując Czytelnikom niniejszy zbiór, pokłosie naukowej konferencji, wyra­żamy nadzieję, że przyczyni się on do pogłębienia świadomości o przeszłości zie­mi rudzkiej i raciborskiej, o białych mnichach, którzy żyjąc na tej ziemi, tworzyli tę przeszłość i uświęcali swoją pracą i modlitwą ziemię raciborską.


SPIS TREŚCI :

Przedmowa

Wprowadzenie

ANDRZEJ M. WYRWA
„Rycerze Chrystusa" w szarych habitach, i ich dzieło w Europie i na ziemiach polskich. Szkic do dziejów, duchowości i kultury cystersów

KS. ANTONI KIEŁBASA SDS
Konwent rudzkich cystersów

ANTONI BARCIAK
Fundacja rudzkiego opactwa

KS. KAZIMIERZ DOLA
Życie codzienne mnichów cysterskich

KS. RUDOLF NIESZWIEC
Duchowość i liturgia cystersów

ANNA POBÓG-LENARTOWICZ
Uposażenie klasztoru i klasztorna gospodarka (do początku XVI w.)

KS. FRANCISZEK WOLNIK
Skryptorium i biblioteka rudzkich cystersów

KS. HENRYK GERLIC
Szkoły cysterskie w Rudach

JERZY GORZELIK
Raudensia rudera ex fundamentis erexisset in aedificia. Barokowe przemiany opactwa w Rudach Wielkich — między tradycją a modernizacją

BP JAN KOPIEC
Rudy po sekularyzacji opactwa

KS. FRANCISZEK WOLNIK
Kult maryjny u cystersów w Rudach

Konferencja naukowa z okazji 750-lecia fundacji opactwa cysterskiego w Rudach. Opole - Rudy 5-6.06.2009 r.

Wykaz skrótów