Kapituła kolegiacka w Opolu w okresie rządów Habsburgów 1532-1741 - Ks. RUDOLF NIESZWIEC

Wydano w serii : Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku


WSTĘP

Kapituła św. Krzyża — jako najbardziej eksponowana instytucja kościelna w Opo­lu — przez wiele wieków wyciskała swoje piętno nie tylko na życiu religijnym miasta i całego Śląska Opolskiego.
Symbolem i środkiem jej oddziaływania jest kolegiata, dzisiejsza katedra św. Krzyża. Wokół tej świątyni koncentrowało się ży­cie kościelne Opola i regionu, kształtowane przez duchownych miejscowej kapituły.
Obraz tego życia współtworzyła także miejscowa władza świecka.

Obiektem zainteresowania niniejszej pracy jest przestrzeń działania kapituły kolegiackiej św. Krzyża w Opolu w okresie przynależności Śląska do rozległego władz­twa Habsburgów.
Stało się tak po bezpotomnej śmierci ostatniego Piasta opolskiego Jana Dobrego w 1532 r.
Rzecz jasna, że Śląsk w państwie Habsburgów musi być postrzegany przez pryzmat sytuacji ogólnej i systemu polityczno-prawnego Króles­twa Czech, do którego od połowy XIV w. należał.
Z kościelnego punktu widzenia okres ten można scharakteryzować jako epokę między reformacją a oświeceniem.

Zmiany dynastyczne, a w ich efekcie także zmiany polityczne w inny sposób, niż w średniowieczu, wpływały na stosunki wyznaniowe i kościelne. To także istotny etap budowania nowej przyszłości Śląska Opolskiego o znaczeniu przełomowym. Dla katolicyzmu i Kościoła rządy Habsburgów oznaczały wprzęgnięcie w służbę monarchii.
Różne były tego konsekwencje i formy. Inny był katolicyzm kontrreformacji i inny okresu reformy katolickiej.
Nie było jednak takiej sytuacji, by Kościół nie mógł wypełniać swoich podstawowych zadań.

Również data końca tej epoki podyktowana jest zmianami dynastycznymi. Choć dopiero pokój w Berlinie 28 VII 1742 r. przyznał Prusom większość Górnego Śląska z Opolem, to już od 15 I 1741 r. garnizon pruski stacjonował, z przerwami, w mieś­cie. Dla katolicyzmu i Kościoła zwiastowało to nowe wyzwanie — szukanie modus vivendi z protestanckim władcą i państwem. To samo zadanie stanęło także przed opolską kapitułą.

Przeszłość Opolszczyzny w konfrontacji z dziejami sąsiedniego Dolnego Śląska rysuje się w nieco bladych kolorach, aczkolwiek nie ze względu na jej mniejszą atrak­cyjność dla współczesnego odbiorcy.
Dzieje się tak, ponieważ w dotychczasowej historiografii nie poświęcono jej należytej uwagi.
W stosunku do całego Śląska zagadnienia epoki habsburskiej są dość dobrze opracowane. Podobnie — na tle innych tego typu instytucji kościelnych w Polsce — korzystnie przedstawia się stan histo­riografii zajmującej się kapitułami na Śląsku.

Kapituła św. Krzyża w Opolu posiada swoją monografię. Jej autorem jest ks. Emil Szramek — znany śląski historyk i duszpasterz.
Praca o kolegiacie opolskiej sta­nowiła jego dysertację doktorską obronioną na Uniwersytecie Wrocławskim w 1914 r.
On także jest autorem szczegółowego wykazu dziesięcin archidiakona opolskiego z 1464 r. Prepozytami opolskiej kapituły
zajmował się Emanuel Talarl zaś Augus­tyn Weltzel przedstawił sylwetki archidiakonów opolskich.
Z nowszych opracowań warto wymienić pracę Alfreda Sabischa o bibliotece kapitulnej.
Ewa Maleczyńska wydała bardzo ważny dokument biskupa wrocławskiego Jakuba Salzy i księcia opolskiego Jana Dobrego z 1531 r. potwierdzający uposażenie kapituły opolskiej. Wynikom badań początków kolegiaty swoją pracę poświęcił Edward Frankiewicz. Najstarszy, nieznany dotąd protokół wizytacyjny kolegiaty i kapituły św. Krzyża z 1653 r. opublikował w 1987 r. Kazimierz Dola. Niezwykle ciekawa praca o charakterze prozopograficznym, ukazująca sylwetki duchowieństwa kapitulnego i kolegiackiego w średniowiecznym Opolu, wyszła spod pióra Dietera Veldtrupa.
Autorem wielu prac o charakterze popularnonaukowym o przeszłości kolegiaty św. Krzyża jest Stefan Baldy.
Dziejami kapituły opolskiej zajmuje się także piszący te słowa. Temat kapituły i kolegiaty poruszają także monografie miasta Opola.

Zasadniczych informacji dotyczących interesującej nas instytucji kościelnej trze­ba jednak szukać w zasobach archiwalnych i publikowanych materiałach źródłowych. Dotyczy to głównie zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego i Archiwum Państwo­wego we Wrocławiu. Wśród najcenniejszych źródeł wymienić należy protokoły po­siedzeń kapituły opolskiej za lata 1615—1727 oraz wykazy dochodów i wydatków kapituły za lata 1593—1709, jak również wykaz dochodów dziekanatu opolskiego z lat 1579—1713. W Archiwum Państwowym znajduje się równie bogaty zespół akt dotyczących opolskiej kolegiaty.
Na szczególną uwagą zasługuje zbiór ponad trzys­tu dokumentów kapituły z lat 1267—1809, składających się na tzw. Repertorium 107.

Żadnych cenniejszych materiałów nie znaleziono w Archiwum Państwowym i archiwum parafialnym parafii św. Krzyża w Opolu.

Wykorzystano również prace dotyczące innych kapituł śląskich, z kapitułą ka­tedralną na czele.
Materiały z nich uzyskane posłużyły w głównej mierze w części biogramowej niniejszego studium.
Podobnie potraktowano liczne drukowane przy­czynki do poznania sylwetek ówczesnych biskupów wrocławskich.

Autor zdaje sobie sprawę, że ogromnie cenne byłoby dotarcie do archiwów Pragi, Wiednia czy Rzymu, pozostawia to jednak jako postulat dla dalszych badań.

Zadaniem niniejszego syntetycznego studium jest komplementarne, religijno-społeczno-prawne przedstawienie funkcjonowania kapituły kolegiackiej w Opolu i jej oddziaływanie w tych trzech aspektach życia w środowisku swego istnienia.
W związku z tym próbuje łączyć w sobie opracowanie zarówno organizacji korpo­racji kolegiackiej, jak również jej składu osobowego na szerokim tle społecznym.

Na wstępie może pojawić się pewien problem dotyczący funkcjonowania kapi­tuły w omawianym czasie jako korporacji.
Problemem wszystkich kapituł, nie wy­łączając katedralnej, w XVI i XVII w. był problem rezydencji, który nasuwa pytanie o faktyczne istnienie tej instytucji kościelnej jako korporacji.
Może funkcjonowali już tylko pojedynczy prałaci czy kanonicy?
Przeciwko takiemu wnioskowi zdaje się przemawiać fakt, że przynajmniej w Opolu, poza najprawdopodobniej przełomem XV i XVI w. oraz pierwszymi latami XVI stulecia, ciągle odbywały się kapituły generalne.
One stanowiły formą kolektywnego działania kapituły jako instytucji. Nie słyszymy też w Opolu, by w kolegiacie ustała służba Boża. Owszem, wiele było nieprawidłowości, ale te najważniejsze formy działania niniejszej korporacji istniały nieprzerwanie. We wszystkich znanych dokumentach nieustannie pojawia się określe­nie Capitulum na działającą przy kolegiacie wspólnotę, duchownych. Również zarząd uposażeniem wspólnoty, nie bez problemów, ale funkcjonował w miarę normalnie.

Opracowanie stara się w siedmiu rozdziałach ogarnąć wszystkie możliwe aspek­ty istnienia i funkcjonowania instytucji kościelnej, jaką jest kapituła kolegiacka.
Po przedstawieniu początków oraz jej obrazu i rozwoju w średniowieczu, nakreślone zostanie nowe tło polityczno-wyznaniowe, jakie przyniosła reformacja i nowe rządy na Śląsku i w samym mieście na początku XVI w.

Rozdział drugi przedstawia strukturę wewnętrzną korporacji. Omawia normy prawne, którymi się kierowała, hierarchię i funkcje poszczególnych kanonii, zasady ich obejmowania oraz jej działalność wewnętrzną.

Niezwykle istotnym zagadnieniem było uposażenie kapituły i wszelkie sprawy związane z funkcjonowaniem jej majątku wspólnego i poszczególnych prebend. Tymi sprawami zajmuje się rozdział trzeci.

Rozdziały kolejne przedstawiają na szerokim tle społecznym ludzi, którzy two­rzyli tą instytucję oraz ich relacje do otoczenia i dziejących się wydarzeń.

Rozdział szósty ukazuje aktywność kapituły na polu duszpasterskim. To szcze­gólnie doniosła i ważna funkcja zgromadzonych w korporacji duchownych. Niedo­pracowanie tego zagadnienia jest jedynie skutkiem braku pełnej dokumentacji.

Rozdział ostatni porusza również istotny aspekt funkcjonowania każdej kapituły, a mianowicie jej aktywność na polu kultury i zaangażowania społecznego.

Studium o kapitule opolskiej kończy zestaw biogramów jej 154 członków, którzy ją tworzyli w latach 1532—1741.



SPIS TREŚCI :

WSTĘP

I. PRZEMIANY POLITYCZNE I WYZNANIOWE W OPOLU I KSIĘSTWIE OPOLSKIM
W OKRESIE REFORMACJI I ODNOWY KATOLICKIEJ

1. Losy kapituły za Piastów
2. Przemiany polityczne na Śląsku w XVI-XVIII wieku za panowania Habsburgów
3. Przemiany wyznaniowe

II. STRUKTURA WEWNĘTRZNA KAPITUŁY

1. Statuty i dekrety reformacyjne biskupów dotyczące funkcjonowania kapituły
2. Prałatury: liczba, hierarchia i funkcje
2.1. Liczba
2.2. Hierarchia i funkcje
3. Kanonie: liczba i patronat
3.1. Prawy chór
3.2. Lewy chór
4. Prebendy: obsadzanie, instalowanie, zwalnianie
4.1. Obsadzanie
4.1.1. Uprawnienia biskupie
4.1.2. Uprawnienia kapituły
4.1.3. Uprawnienia władzy świeckiej
4.1.4. Warunki dopuszczenia do objęcia kanonii
4.2. Instalowanie
4.3. Zwalnianie
5. Posiedzenia kapituły: generalne i zwyczajne (partykularne)
6. Prokurator generalny kapituły
7. Notariusz
8. Pieczęć kapituły

III. PODSTAWY MATERIALNE KAPITUŁY

1. Kształtowanie się majątku wspólnego kapituły i poszczególnych prebend do 1532 r.
2. Stan prawny posiadłości kapituły
3. Majątek wspólny kapituły i jego zarząd. Domy kanonickie
3.1. Prawy chór
3.2. Lewy chór
4. Uposażenie prałatów i kanoników: prebendy i dystrybucje
4.1. Prawy chór
4.2. Lewy chór
5. Kumulacja beneficjów
5.1. Kanonicy i prałaci kapituły katedralnej we Wrocławiu i śląskich kapituł kolegiackich
5.2. Kanonicy i prałaci kapituł polskich
5.3. Kanonicy i prałaci kapituł czeskich
5.4. Kanonicy i prałaci innych kapituł
5.5. Plebani parafii
5.6. Inne

IV. PRAŁACI I KANONICY KAPITUŁY OPOLSKIEJ

1. Skład osobowy — rezydencja prałatów i kanoników
2. Pochodzenie terytorialne
2.1. Śląsk
2.2. Czechy
2.3. Królestwo Polskie
2.4. Rzesza Niemiecka
2.5. Inne
3. Pochodzenie społeczne
4. Pochodzenie narodowościowe
5. Wykształcenie
6. Poziom moralno-religijny
7. Życie codzienne prałatów i kanoników

V. UDZIAŁ KAPITUŁY I KANONIKÓW W WYDARZENIACH KOŚCIELNYCH I POLITYCZNYCH

1. Stanowisko kapituły kolegiackiej w Opolu wobec protestantyzmu
2. Wkład w odnowę kościelną i religijną katolicyzmu
3. Związki z dworami książąt i szlachtą
4. Kapituła i kanonicy opolscy w obliczu zachodzących przemian kościelno-politycznych

VI. LITURGIA I DUSZPASTERSTWO

1. Kościół kolegiacki — losy budynku, wystrój, ołtarze i wyposażenie
1.1. Kolegiata i jej wyposażenie
1.1.1. Ołtarz główny — św. Krzyża, Wniebowzięcia NMP, św. Marii Magdaleny i św. Doroty
1.1.2. Ołtarz św. Andrzeja, apostoła i św. Doroty, dziewicy i męczennicy
1.1.3. Kaplica Trójcy Świętej
1.1.4. Kaplica Trójcy Świętej, NMP i św. Jana, apostoła i ewangelisty
1.1.5. Ołtarz św. Barbary, dziewicy i męczennicy, i św. apostołów Piotra i Pawła
1.1.6. Ołtarz św. męczenników Wawrzyńca i Wincentego
1.1.7. Ołtarz św. Jana Chrzciciela
1.1.8. Ołtarz Nawiedzenia NMP
1.1.9. Ołtarz św. Michała Archanioła w zakrystii
1.1.10. Ołtarz św. Katarzyny
1.1.11. Ołtarz św. Walentego
1.1.12. Ołtarz św. Józefa
1.1.13. Ołtarz świętych patronów Śląska (fundacji dziekana Mateusza Scharcoviusa)
1.1.14. Ołtarz NMP, św. Fabiana, Sebastiana, Leonarda, Marcina, Apolonii, Katarzyny i Eulalii
1.1.15. Ołtarz NMP, św. Jana, apostoła i ewangelisty, św. Stanisława i św. Anny
1.1.16. Ołtarz św. Marcina
1.1.17. Ołtarz Zwiastowania NMP
1.1.18. Kaplica bez wezwania
1.1.19. Ołtarz rozesłania apostołów
1.1.20. Ołtarz św. Krzyża
1.1.21. Kaplica Ducha Świętego
1.1.22. Ołtarz Matki Boskiej Bolesnej
1.1.23. Ołtarz NMP
1.1.24. Ołtarz zdjęcia z krzyża (Depositionis De Cruce Christii Domini)
1.1.25. Kaplica Trzech Króli
1.1.26. Ołtarz Bożego Ciała
1.1.27. Ołtarz św. Marii Magdaleny
1.1.28. Ołtarz św. Wincentego i Wawrzyńca, męczenników
1.2. Troska o majątek kolegiaty
2. Służba Boża w kolegiacie
3. Parafia kolegiacka. Duszpasterstwo
4. Duchowieństwo pozakapitulne: wikariusze i altarzyści
5. Kontakty z miejscowymi wspólnotami duchownych

VII. DZIEŁO KULTURALNE I SPOŁECZNE KAPITUŁY

1. Archiwum i biblioteka kapitulna
1.1. Archiwum
1.2. Biblioteka
2. Szkoła kolegiacka
3. Fundacje i dzieła charytatywne
4. Mecenat artystyczny kapituły
5. Miejsce kapituły kolegiackiej w życiu miasta w latach 1532—1741

ZAKOŃCZENIE

Katalog prałatów i kanoników
1. Uwagi wstępne
2. Zestawienie chronologiczne
3. Biogramy w układzie alfabetycznym

Wykaz źródeł i bibliografii

Wykaz skrótów

Zusammenfassung

Indeks osób