Sacra Silentii Provincia 800 lat dziedzicznego Księstwa Opolskiego (1202 — 2002)

Wydano w serii : Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku

Z notatki wydawniczej :

21 maja 2002 roku Zakład Historii Średniowiecznej Instytutu Historii wraz z Katedrą Historii Kościoła i Patrologii Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego przy finansowym wsparciu Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej zorganizował ogólnopolską konferencję naukową pt.
800 lat dziedzicznego księstwa opolsko-raciborskiego. Była to już kolejna sesja poświęcona historii lokalnej, zwłaszcza dziejom księstwa opolskiego (poprzednie dwie to: Milenium Kościoła na Śląsku — 2000 r., Władysław Opolczyk jakiego nie znamy. Próba oceny w 600-lecie śmierci — 2001 r.).
Podobnie jak wcześniejsze, cieszyła się dużym zainteresowaniem badaczy, ze względu na fakt, że dzieje Górnego Śląska w średniowieczu, w tym zwłaszcza księstwa opolskiego należą w historiografii do szczególnie zaniedbanych. Niniejszy tom jest próbą ukazania narodzin księstwa opolskiego i jego rozwoju do połowy XIII wieku.



WSTĘP :

Anna POBÓG-LENARTOWICZ, Opole

...Ponieważ zaś natura nakazuje miłować, a miłość jest mleczną siostrą łaskawości, Bolesław (...) uważa za słuszne usłuchać nakazu natury i odwołuje bratanków z wygnania z bezinteresowną serdecznością.
Starszy z nich nazywał się Bolesław, młodszy Mieszko Plątonogi, najmłodszy Konrad.
I oddaje im czcigodną dzielnicę śląską... — sacra Silentii provincia — tak Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem przedstawia przyczyny podziału Śląska.

Ale to nie miłość stała u źródeł księstwa opolskiego, lecz śmierć...

22 marca 1201 roku umiera Jarosław, najstarszy syn Bolesława Wysokiego, wów­czas biskup wrocławski.
8 grudnia tego samego roku umiera sam Bolesław, ówczesny książę zwierzchni na Śląsku.
Kilka miesięcy później, na wiosnę 1202 roku dochodzi do konfliktu pomiędzy Mieszkiem zwanym Laskonogim (bądź Plątonogim, zob. w niniejszym tomie: N. MIKA, Jaki przydomek nosił Mieszko, syn Władysława II Wygnańca?) a młodszym synem Bolesława — Henrykiem Brodatym.
W wyniku zawartej ugody Henryk Brodaty zatrzymuje w swych rękach ojcowskie dziedzictwo ze stolicą we Wrocławiu i wypłaca stryjowi odszkodowanie w wysokości 1000 funtów srebra. Ten właśnie moment Janusz BlENIAK uważa za prze­łomowy w dziejach Polski (zob. w niniejszym tomie: Powstanie księstwa opolsko-raciborskiego jako wyraz przekształcania się Polski w dzielnicową poliarchię).

Rok 1202 stanowi także datę powstania dziedzicznego księstwa opolskiego (określanego dotąd za Janem Długoszem: opolsko-raciborskim, zob. A. BARCIAK, Tytulatura książąt opolskich — potomków i następców Mieszka, zwanego Laskonogim).
Wprawdzie pierwszym znanym księciem opolskim był wspomniany już tu Jaro­sław, ale z powodu objęcia godności biskupa wrocławskiego nie zapoczątkował on rodzimej dynastii. Uczynił to dopiero Mieszek, w wyniku wspomnianej ugody ze swym bratankiem Henrykiem I. Terytorium nowego księstwa obejmowało swym zasięgiem cały historyczny Górny Śląsk.

To na tym właśnie obszarze w ciągu kolejnych dziesięcioleci powstawały nasze „małe ojczyzny", oprócz księstw: opolskiego i raciborskiego, także kozielsko-bytomskie, strzeleckie, niemodlińskie, cieszyńskie, opawsko-krniowskie, oświęcimskie i zatorskie.

Książęta tych dzielnic, zwłaszcza ci, rządzący w XIII wieku, przyczynili się do znacznego rozwoju gospodarczego całego Śląska i jego ważnej roli na ówczesnej scenie politycznej.
O wielu z nich już dzisiaj nie pamiętamy, o niektórych nawet nie słyszeliśmy. Wydaje się więc, że 800 rocznica objęcia rządów przez Mieszka Laskonogiego (Plątonogiego) jest dogodną sposobnością, aby przypomnieć sobie okoliczności narodzin księstwa opolskiego (opolsko-raciborskiego).

21 maja 2002 roku Zakład Historii Średniowiecznej Instytutu Historii wraz z Katedrą Historii Kościoła i Patrologii Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego przy finansowym wsparciu Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej zorganizował ogólnopolską konferencję naukową pt. 800 lat dziedzicznego księstwa opolsko-raciborskiego.
Była to już kolejna sesja poświęcona historii lokalnej, zwłaszcza dziejom księstwa opolskiego (poprzednie dwie to: Milenium Kościoła na Śląsku — 2000 r., Władysław Opolczyk jakiego nie znamy. Próba oceny w 600-lecie śmierci — 2001 r.). Podobnie jak wcześniejsze, cieszyła się dużym zainteresowaniem badaczy, ze względu na fakt, że dzieje Górnego Śląska
w średniowieczu, w tym zwłaszcza księstwa opolskiego należą w historiografii do szczególnie zaniedbanych.

Niniejszy tom jest próbą ukazania narodzin księstwa opolskiego i jego rozwo­ju do połowy XIII wieku.
Otwierają go dwa artykuły dotyczące ziemi opolsko-raciborskiej we wczesnym średniowieczu widzianej z perspektywy archeologa (S. Moździoch) i historyka (S. Rosik). Następnie staramy się przybliżyć Czytelni­kowi sytuację Polski w II połowie XII wieku (J. Bieniak), a na jej tle rozwój dziel­nicy śląskiej (J. Rajman). Na szczególną uwagę zasługuje tu bardzo analityczne studium Janusza Bieniaka, w sposób niezwykle precyzyjny i nowatorski pokazu­jące proces przekształcania się Polski w dzielnicową poliarchię.
Kolejna kwestia dotyczy przydomków i tytulatury pierwszych książąt opolskich. N. Mika jedno­znacznie udowodnił, iż Mieszek, syn Władysława II Wygnańca powinien nosić przydomek „Laskonogi", a nie — jak się dotychczas w literaturze przedmiotu przyj­mowało — „Plątonogi". Z kolei A. Barciak wykazał, iż następcy Mieszka nazywali siebie zawsze książętami opolskimi, a nie — opolsko-raciborskimi. Mamy nadzie­je, że ustalenia te znajdą sobie od tej pory trwałe miejsce w polskiej historiografii.

Nie sposób mówić o dziejach księstwa bez analizy jego struktur kościelnych. Przedstawienia sieci parafialnej, archidiakonalnej i archiprezbiterialnej na Górnym Śląsku do połowy XIII w. podjął się ks. K. Dola. Wyniki jego analizy dają nam zu­pełnie nowy obraz struktur kościelnych w księstwie opolsko-raciborskim w okre­sie wczesnośredniowiecznym.
Tej problematyce poświęcony jest też artykuł ks. R. Nieszwieca dotyczący kościołów Opola.
Stolicy księstwa dotyczą także teksty M. Warzechy (lokacja miasta i rozwój samorządności) i J. Sowińskiego (fortyfika­cje miejskie).
Kwestie rozwoju gospodarczego podjęte zostały w dwóch kolejnych artykułach, z których na uwagę zasługuje niezwykle interesujący tekst B. Paszkiewicza, poświęcony polityce monetarnej księcia Władysława I opolskiego.
Stan za­chowanej bazy źródłowej, dostępnej we wrocławskich archiwach omawia na za­kończenie tomu R. Stelmach.

Mamy świadomość, że niniejszy zbiór nie jest jednolity, tak pod względem for­my jak i treści. Chcieliśmy jednak dać szansę wszystkim tym, którzy w ostatnich latach poświęcili się w sposób szczególny badaniom nad dziejami księstwa opol­skiego. Obok Mistrzów wystąpili też debiutanci. Wydaje się, że i jedni i drudzy znacznie poszerzyli nasz stan wiedzy na temat genezy księstwa i pierwszych lat jego rozwoju.

Jakkolwiek wybrana przez nas data 800-lecia powstania księstwa opolskiego (1202 r.) jest jak najbardziej umowna, to przecież stanowi ona doskonały pretekst do tego, by zachęcić do nieustannego poszukiwania i podejmowania coraz to no­wych prób badawczych. Ciągle bowiem nie mamy podręcznika do nauki historii regionalnej, a i monografia Opola czeka na swe nowoczesne opracowanie. Wyra­zić należy także żal, że obchody tej rocznicy przeszły zupełnie niezauważone przez włodarzy naszego miasta i województwa.

W tym miejscu niech mi wolno złożyć serdeczne podziękowania Księdzu Prof. Kazimierzowi Doli za wieloletnią twórczą współpracę, a Księdzu Prof. Helmutowi Sobeczce za pomoc w wydaniu niniejszego tomu.



SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów

Sławomir Moździoch — Dzieje ziemi opolsko-raciborskiej w średniowieczu z punktu widzenia archeologa

Stanisław Rosik — Opolini, Golensizi, Lupiglaa... Ziemia opolsko-raciborska we wczesnym średniowieczu (uwagi w sprawie dyskusji historyków)

Janusz Bieniak — Powstanie księstwa opolsko-raciborskiego jako wyraz przekształcania się Polski w dzielnicową poliarchię

Jerzy Rajman — Książę Mieszko Plątonogi jako twórca księstwa opolskiego

Norbert Mika — Jaki przydomek nosił Mieszko syn Władysława II Wygnańca ?

Antoni Barciak — Tytulatura książąt opolskich — potomków i następców Mieszka, zwanego Laskonogim

Kazimierz Dola — Struktury kościelne w księstwie opolsko-raciborskiem do połowy XIII wieku

Rudolf Nieszwiec — Kościoły opolskie w I połowie XIII wieku

Magdalena Warzecha — Lokacja Opola i rozwój samorządności w średniowieczu

Jerzy Sowiński — Fortyfikacje Opola X—XIII w.

Anna Pobóg-Lenartowicz, Wojciech Dominiak — Rozwój akcji osadniczej w księstwie opolsko-raciborskim w I połowie XIII wieku

Borys Paszkiewicz — Polityka monetarna Władysława I

Roman Stelmach — Najstarsze dokumenty książąt opolskich zachowane w Archiwum Państwowym we Wrocławiu