Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna - ROBERT KRZYSZTOFIK

MONOGRAFIA Z DZIEDZINY GEOGRAFII HISTORYCZNEJ I GEOGRAFII MIAST MOŻE TAKŻE ZAINTERESOWAĆ HISTORYKÓW

Z notatki wydawniczej :

Celem pracy było zestawienie blisko 20 cech opisujących lokacje miast na obszarze współczesnej Polski w okresie od XIII w. do czasów obecnych. W monografii wzięto pod uwagę zarówno lokacje zrealizowane, jak i niezrealizowane, co pozwala spojrzeć na proces urbanizacji Polski w bardzo szerokim ujęciu historycznym i przestrzennym. Praca stanowi podstawę różnego rodzaju dalszych badań związanych z procesem umiastowienia Polski. W monografii zwrócono uwagę na aspekt położenia lokowanych miejscowości, ich genezę historyczną, genotyp funkcjonalny oraz strukturę wielkościową w różnych przedziałach czasowych.

Z Wprowadzenia :

Przedmiotem badań, których rezultaty za­mieszczono w niniejszym opracowaniu, są loka­cje miejskie 1829 miejscowości położonych na obszarze współczesnej Polski. Pod pojęciem „lo­kacja miejska" w pracy rozumie się formalne, a więc prawno-administracyjne nadanie statusu miasta konkretnej miejscowości - jej umiastowienie. Z innego punktu widzenia lokacja, w całym tego słowa znaczeniu, stanowi prawno-administracyjny aspekt procesu urbanizacji. Przywilej lokacyjny jako podstawowy wyznacznik procesu umiastowienia został tu potraktowany „wy­żej" niż tzw. aspekt ekonomiczny czy przestrzenny urbanizacji. W tych dwóch ostatnich przypadkach mówimy bowiem nie tylko o miastach, ale także o miejscowościach o charakterze zurbanizowanym, nie mających formalnego statusu miejskiego. Celem niniejszej publikacji jest wstępna systematyzacja wszystkich lokowanych miejscowości i miast w kontekście kilkunastu cech definiujących ich:
— położenie geograficzne,
— genezę historyczną,
— genotyp funkcjonalny,
— wielkość demograficzną.

Problem ten był już częściowo podejmowany, ni­gdy jednak nie zinwentaryzowano wszystkich loka­cji miejskich z terenu dzisiejszej Polski lub inwen­taryzacji tej dokonano, biorąc pod uwagę zaledwie jedną bądź dwie cechy.

Na podkreślenie zasługuje również fakt, że ni­niejsza praca, mimo prowadzonych przez autora od ponad 12 lat badań oraz uwzględnienia większości dostępnych opracowań, nie może stanowić pełne­go kompendium wiedzy na temat umiastowienia ziem Polski. W toku dalszych badań historycznych i źródłowych należy oczekiwać:
— sprecyzowania lub potwierdzenia miejskich dziejów kilku, kilkunastu miejscowości nie uwzględnionych w przytoczonym zestawieniu oraz
— rozszerzenia bazy informacyjnej o ich funkcjo­nowaniu i specyfice ekonomiczno-społecznej.

Prezentowane w pracy pojęcie lokacji nawiązuje do określenia i ewentualnego przeobrażenia miejsca lokalizacji działalności miastotwórczej, co potwier­dza odpowiedni dokument prawny.
Definicja ta łą­czy dwa podstawowe aspekty lokacji: przestrzenny i prawny.
Nie wszystkie miasta przeszły etap lokacji przestrzennej, natomiast każdy lokowany ośrodek musiał uzyskać prawo miejskie.
Zatem i w węż­szym, i w szerszym znaczeniu lokacja ma wymiar przede wszystkim prawno-administracyjny.

Kryterium to jako nadrzędny punkt odniesienia procesu urbanizacji obliguje do uwzględnienia za­równo lokacji zrealizowanych, jak i tych, które nie doszły do skutku. Lokacja zrealizowana to ta, która pociągnęła za sobą lub była następstwem zakłada­nego a priori rozwoju miasta (ukształtowanie się miejskich struktur przestrzennych oraz społeczności miejskiej).
Lokacja niezrealizowana dotyczyła jedy­nie pozwolenia na założenie miasta w konkretnym miejscu. Na ogół z przyczyn ekonomicznych miasto w tym przypadku się nie rozwinęło. Lokacje niezre­alizowane bądź zanikłe stanowią jednak niezwykle istotny element badań procesu urbanizacji.
Z jednej strony pokazują ogólny charakter umiastowienia, z drugiej zaś - dokumentują pełny obraz lokaliza­cji działających sił i procesów miastotwórczych. Ze względu na przyjęte prawno-administracyjne kryterium badań przywilej wystawiony, a niezrealizo­wany miał w tym przypadku donioślejsze znaczenie niż faktyczne zurbanizowanie danej miejscowości bez formalnego statusu miejskiego. Istotny jest też fakt, że w wielu przypadkach lokacja zrealizowana poprzedzona była jednym bądź kilkoma nadaniami niezrealizowanymi (m.in. Tarnobrzeg, Żukowo).
Z uwagi na zachodzące zmiany w procesie umia­stowienia dla okresu XIX i XX w. przyjęło się mó­wić raczej o powstaniu względnie założeniu miasta. Termin „lokacja" odnosić należy przede wszystkim do okresu feudalnego rozwoju ziem Polski.
Więk­szość miast lokowanych do końca XVIII w. powsta­ła na podstawie jednej z odmian tzw. prawa zachod­niego (magdeburskiego, chełmińskiego, średzkiego czy lubeckiego), ewentualnie ich późniejszych mo­dyfikacji (...) Zestawienie lokacji miejskich i miast powsta­łych na obszarze współczesnej Polski miało przede wszystkim aspekt aplikacyjny. Jako dokumentacja statystyczna powinno służyć do wszelkiego rodzaju porównań naukowych. W pracy zestawiono kilka­naście różnych cech opisujących lokowane miej­scowości, dzięki czemu można badać istotne współ­zależności pomiędzy nimi lub innymi elementami przestrzeni geograficznej. W założeniu niniejsze opracowanie stanowić ma w miarę rozbudowany punkt odniesienia do dalszych studiów syntetyzu­jących proces historycznej urbanizacji ziem pol­skich. Studiów, w których proces umiastowienia traktowany jest z pozycji jednostki miejskiej jako zasadniczego podmiotu dalszych eksplikacji. Loka­cję miejską potraktowano w tym ujęciu jako jeden z głównych aspektów dziedzictwa kultury material­nej Polski.

Obszar badań zaprezentowany w pracy odnosi się do współczesnej przestrzeni Polski. W tej kwe­stii odstąpiono od stosowanej w naukach historycz­nych zasady badania realnie funkcjonujących regio­nów w granicach, w jakich istniały w przeszłości. Okres umiastowienia dzisiejszej Polski, obejmu­jący osiem stuleci, w tym konkretnym przypadku z oczywistych względów uniemożliwia jednak takie podejście. W niniejszej pracy znalazły się miejscowości, którym nadano prawa miejskie w latach 1211-2007.
Rok 1211 (pierwsze przywileje dla Złotoryi) w od­niesieniu do kryterium prawno-administracyjnego przyjęto uważać w polskiej historiografii osadnic­twa za początek procesu umiastowienia na obszarze współczesnej Polski (...).
Nie oznacza to jednak, że w tym roku rozpo­częły się procesy urbanizacyjne (rys. 1).
Te datowane są co najmniej na trzy stulecia wcześniej. Górną granicę stanowi 2007 r.

Zagadnienie lokacji miejskich i rozwoju miast doczekało się w polskiej literaturze naukowej wielu znaczących opracowań i to zarówno na forum hi­storycznym, jak i geograficznym, urbanistycznym czy ekonomicznym. Problem ten rozwiązywany był tak w ujęciu ogólnokrajowym, jak i regionalnym.
Szczególnie dużo miejsca poświęcono powstawa­niu miast w kontekście lokalnym. Osobną grupę stanowią także monografie poszczególnych miejscowości.
Dorobek polskiej historiografii i geografii historycznej miast przybliża zamieszczona na koń­cu monografii obszerna literatura...

W spisie lite­ratury zamieszczono kilkadziesiąt spośród ok. 2000 pozycji, do których autor dotarł w trakcie badań...


Metoda opracowania :

W zestawieniu tabelarycznym zatytułowanym Lokacje miejskie na obszarze Polski zamieszczono 1829 miejscowości z obszaru współczesnej Polski, którym w latach 1211—2007 nadano prawa miejskie bądź które w tym okresie wliczano w poczet prawnie istniejących zbiorów miast. Zbiór obejmuje więc zarówno lokacje zrealizowane, jak i niezrea­lizowane (rys. 2).  Miejscowości zostały uszerego­wane alfabetycznie, bez względu na charakter danej lokacji. Położenie lokowanych miejscowości Informacje dotyczące dat lokacji niezrealizo­wanych wyróżniono pismem pochyłym (kolumny nr 8, 10, 12 i 14).
Różnym typem czcionki oznaczo­no także aktualny status prawno-administracyjny poszczególnych miejscowości (kolumna 2).
Z kolei dawniej funkcjonujące nazwy miast (ko­lumna 3) odnoszą się tylko do okresu, w którym miasto posiadało prawa miejskie.
W przypadku Pomorza Gdańskiego i szeroko rozumianej Wielko­polski w ogromnej większości przypadków zrezyg­nowano z nazw niemieckich nadawanych miastom w XIX i początkach XX w. W zestawieniu zamieszczono jedynie dawne nazwy miast najczęściej spo­tykane w źródłach i opracowaniach. Wymieniono je w kolejności alfabetycznej, nie wskazując na dłu­gość okresu i powszechność występowania.
W przypadku pewnej grupy dawnych miast miej­sca, które zajmowały one w przeszłości, mają dziś inną nazwę; dawna nie obowiązuje, nie jest w powszechnym użytku. Kolumna nr 4 wskazuje więc na te miejsca, używając współczesnego nazewnictwa. W pozostałych przypadkach rejon miasta należy utoż­samiać z tzw. historycznym centrum miasta, zlokalizowanym z reguły wokół głównego placu rynkowego.
Kolejne kolumny (nr 5—7) informują o położeniu geograficznym w odniesieniu do gmin, województw (2007 r.) oraz regionów historyczno-geograficznych, w których dane miejscowości są zlokalizowa­ne (por. rys. 3).

Konstruując granice regionalne (kolumna 7), su­gerowano się podziałami ziem polskich istniejącymi w XVI w. (ok. 1580 r.). Przebieg granic odniesiono w przybliżeniu do podziałów administracyjnych wyznaczonych przez M. Najgrakowskiego (Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1993, arkusz 13.3). Ich szczegółowy przebieg w pracy wyznaczają granice współcześnie funkcjonujących gmin.

Geneza historyczna lokacji miejskich

Problem ten zobrazowano w 7 kolejnych kolum­nach - począwszy od kolumny nr 8, a skończy­wszy na kolumnie oznaczonej numerem 14.
Jako datę lokacji (bądź degradacji) w przypadku ośrod­ków feudalnych przyjęto datę wystawienia przy­wileju monarszego.
Przywilej właściciela miasta uwzględniono tylko wtedy, gdy nie można było uzyskać informacji o lokacji monarszej.
W przy­padku miast XIX- i XX-wiecznych za datę lokacji (lub degradacji) przyjęto z reguły rok uprawomoc­nienia się ustawy prawnej.
Gdy data lokacji nie była znana, podano rok pierwszej wzmianki o mieście z oznacznikiem: przed rokiem, około roku bądź po roku.

Genotyp funkcjonalny lokacji miejskich

Jednym z najważniejszych, a jednocześnie naj­trudniejszych elementów badawczych było ustalenie zagregowanego genotypu funkcjonalnego miasta. Genotyp funkcjonalny opiera się na selekcji miastotwórczych funkcji egzogenicznych na centralne i wyspecjalizowane oraz łączące w sobie cechy obu poprzednich - mieszane (..)

Nadając odpowiednią nomenklaturę poszczegól­nym miejscowościom, w pracy kierowano się na­stępującymi zasadami:
a) do grupy lokacji miejskich:
— typu C zaliczono miejscowości mające w genezie charakter centralny;
— typu W przyporządkowano miejscowości mające w genezie charakter wyspecjalizowany;
— typu M zaliczono miejscowości o charakterze „wrót" w genezie oraz te o charakterze funkcjonalnym typu system-sieci;
ponadto do grupy M zaliczono niektóre miejscowości o wyraźnie nakładających się cechach funkcjonalnych typu C i W,
nie mające odniesienia w grupie miast-wrót i grupie miast typu system-sieci;
b) w pierwszym etapie badań nad charakterem funkcjonalnym miast zauważono istotne zależności - w dobrze udokumentowanej grupie miejscowości powstałych w konkretnym przedziale czasowym ogromna ich większość (80-95%) miała tożsamy genotyp; założono zatem wstępnie, że wszystkie miasta powstałe do początków XIX w. miały w ge­nezie charakter funkcjonalny typu centralnego; ko­lejno niniejszą tezę weryfikowano za pomocą każ­dej z metod badawczych z podpunktu c); podobnie postąpiono w przypadku okresu XIX-XX w., wery­fikując funkcje wyspecjalizowane dla miast powsta­łych w tym okresie;
c) podstawą wyznaczenia genotypu funkcjo­nalnego konkretnej miejscowości były następują­ce trzy metody:
1 - analiza struktury zatrudnienia, 2 - struktura istniejących instytucji ekonomicznych ; społecznych wraz z charakterystycznymi dla nich kształtami zaplecza oraz niektóre elementy demo­graficzne i przestrzenne miejscowości,
3 - analiza położenia danego miasta w odniesieniu do lokal­nej i krajowej sieci osadniczej, a także powiązań międzymiejskich;
podstawę stanowiła tu analiza struktury zatrudnienia, pozostałe dwie zaś miały charakter uzupełniający;
ich istotność rosła zawsze wtedy, gdy występowały braki źródłowe pomocne w przypadku pierwszej z metod;
z uwagi na duże luki w materiale statystycznym dla okresu feudal­nego w wielu przypadkach oparto się tylko na nich, co mogło mieć wpływ na wiarygodność ustaleń ge­notypu...

Wielkość miast

Ostatnich 5 kolumn zestawienia tabelarycznego (nr 16—20) poświęcono prezentacji rang wielkościo­wych poszczególnych miejscowości w wyróżnio­nych okresach historycznych. Specyfikę tej cechy obrazuje tabela 1.

Rangę 1 nadano ośrodkom największym, a rangę 5 - odpowiednio ośrodkom najmniejszym w danym okresie inwentaryzacyjnym.
W przypad­ku gdy informacje o wielkości miasta odnosiły się do przedziału wielkościowego, który obejmo­wał dwie różne kategorie, rangę definiowano na korzyść miasta. Niektóre z miast straciły przy­wileje miejskie w okresie poprzedzającym rok, do którego odnosi się dana kolumna. Z uwagi na często ich kilkusetletnią historię zdecydowano się wskazać również ich wielkość. W tym przypadku informacja odnosi się do najwyższej odnalezio­nej wartości liczby ludności, uzyskanej pomiędzy ostatnim rokiem spisowym a rokiem utraty praw miejskich.

Lokacje miejskie na obszarze Polski — zestawienie tabelaryczne

Oznaczenia zastosowane w zestawieniu tabelarycznym

1. Liczba porządkowa

2. Nazwa lokowanego miasta według współczesnego nazewnictwa

- tekstem pogrubionym wyróżniono miejscowości, które dnia 31.12.2007 r. posiadały prawa miejskie, tekstem pochyłym wyróżniono miejscowości, które dnia 31.12.2007 r. nie posiadały praw miejskich, tekstem zwykłym oznaczono miejscowości, które dnia 31.12.2007 r. stanowiły część innych miast.

3. Dawna nazwa miasta

X - brak nazwy.

4. Obecna nazwa miejsca lokalizacji dawnego miasta

J.W. - nazwa jak w kolumnie nr 2.

5. Nazwa gminy według podziału administracyjnego z dnia 31.12.2007 r., w której znajduje się dana miejscowość

J.W. - nazwa jak w kolumnie nr 2,
M. - miasto,
GM. - gmina.

6. Nazwa województwa według podziału administracyjnego z dnia 31.12.2007 r., na obszarze którego znajduje się dana miejscowość

DS - dolnośląskie, KP - kujawsko-pomorskie, LU - lu­belskie, LB - lubuskie, ŁO - łódzkie, MP - małopol­skie, MZ - mazowieckie, OP - opolskie, PD - podlas­kie, PK - podkarpackie, PM - pomorskie, SL - śląskie, SW - świętokrzyskie, WM - warmińsko-mazurskie, WP - wielkopolskie, ZP - zachodniopomorskie.

7. Nazwa wyróżnionego regionu historyczno-geograficznego, na obszarze którego znajduje się wskazana jednostka

ŁO - łódzki, MP - małopolski, MZ - mazowiecki, PL - pomorsko-lubuski, PO - podlaski, PW - pomorsko--warmiński, SL - śląski, WK - wielkopolsko-kujawski, WM - wschodniomałopolski.

8—14. Kalendarium rozwoju sieci miast na obsza­rze Polski

8. Pierwsza lokacja miasta

9. Pierwsza degradacja miasta

10. Druga lokacja miasta

11. Druga degradacja miasta

12. Trzecia lokacja miasta

13. Trzecia degradacja miasta

14. Czwarta lokacja miasta

a - lokacja przed rokiem wskazanym w tabeli,
b - lokacja w roku wskazanym w tabeli,
c - lokacja „około" roku wskazanego w tabeli,
d - lokacja po roku wskazanym w tabeli.

Tekstem pochyłym wyróżniono lokacje niezrealizowane
(brak realizacji przywileju nadania praw miejskich).

15. Genotyp funkcjonalny miasta

C - ośrodek o charakterze centralnym,
M - ośrodek o charakterze mieszanym,
W - ośrodek o charakterze wyspecjalizowanym,
( ) - genotyp hipotetyczny lokacji niezrealizowanej.

16—20. Kategorie wielkościowe (rangi) miast według liczby ludności
w latach: ok. 1500 r., ok 1800 r., w 1946 r., w 1989 r. i w 2005 r.

1-5 - rangi (kategorie) wielkościowe miast,
1 - grupa miast kategorii I - największych,
5 - grupa miast kategorii V - najmniejszych,
2-4 - grupa miast kategorii pośrednich,
0 - w danym roku miasto jeszcze lub już nie istniało,
[...] - kategoria wielkościowa miejscowości nie posiadającej w danym roku praw miejskich.



TREŚĆ :

Wprowadzenie 7

Metoda opracowania 11

Położenie lokowanych miejscowości 12
Geneza historyczna lokacji miejskich 12
Genotyp funkcjonalny lokacji miejskich 12
Wielkość miast 14

Lokacje miejskie na obszarze Polski - zestawienie tabelaryczne 16

Oznaczenia zastosowane w zestawieniu tabelarycznym 16
Zestawienie tabelaryczne 18

Literatura 90

Publikowane źródła i materiały kartograficzne. Wybór 159

Summary 161
Zusammenfassung 162

Uwaga: ostatnie egzemplarze magazynowe z wyczerpanego w wydawnictwie nakładu - egzemplarz z widocznymi magazynowym zagięciami narożników okładek (szczególnie przedniej - na dole) oraz małymi zarysowaniami błyszczącej tylnej okładki - jak na szczegółowych fot. Ostatnie sześć fot. przedstawia oferowany egzemplarz !