Między Altransztadem a Połtawą. Stolica Apostolska wobec obsady tronu polskiego w latach 1706—1709 - Bp Jan Kopiec

WPROWADZENIE :

Epoka saska widoczna jest bardzo wyraźnie jako ogniwo w długich dziejach Polski.
Utożsamiana przez długi okres czasu z zastojem, zacofaniem, bezradnością państwa nie cieszyła się szczególnym upodobaniem badaczy. Ob­raz ten, podtrzymywany w Polsce zwłaszcza od czasów Hugona Kołłątaja, czy też przez niechętną Saksonii historiografię pruską, miał zniwelować wpływ dynamicznie rozwijającego się kraju w XVII wieku i doprowadzić do uzasadnienia roli elektoratu brandenburskiego, przekształconego w Królestwo Pruskie w 1701 r. 
Dla Polski natomiast — według tej niechętnej opcji — unia nie miała pozytywnego znaczenia i dlatego nie należało żałować jej wygaśnięcia.

Tymczasem w świetle najnowszych badań wiadomo już, że wspólnota dziejów Saksonii i Polski za panowania dwóch elektorów, zasiadających równocześnie na tronie polskim jako August II i August III była przejściem do oświeceniowego etapu rozwijającego się nowożytnego społeczeństwa.
Oba kraje o sobie wiedziały, a pomysł wprowadzenia Wettyna na tron polski zrodził się jeszcze za panowania dynastii Wazów w 1662 r., czyli w okresie, gdy po licznych zmianach kraje Rzeszy, a zwłaszcza te sąsiadujące czy będące blisko ziem Rzeczypospolitej szukały otwarcia w jej kierunku.
Z pewnością Polska nie odpowiadała temu zainteresowaniu zbytnim otwarciem, ale był to sygnał zasadniczych nastawień ku nowemu.

Ostatnie cztery dziesiątki lat XVII stulecia obfitowały w dokonujące się przemiany w całej Europie.
Interesujące nas zagadnienie wiąże się w zasadni­czej mierze z postawą papiestwa pod względem politycznym, jako podmiotem wielu europejskich, międzynarodowych uwarunkowań.
Pozostaje rzeczą oczywistą, że od pokoju westfalskiego papiestwo schodziło ze sceny mocarstwowej, gdy nawet w oparciu o siłę i swój autorytet już nie uczestniczyło i nie dyktowało rozwiązań także natury
politycznej, jak miało to miejsce w epokach poprzednich. Jednakże mimo odsuwania go na dalszy plan ono nadal było obecne w procesie poszukiwania dróg i możliwości działania na rzecz poszerzenia stanu posiadania katolicyzmu. W orbicie zainteresowań Stolicy Apostolskiej znalazły się nie tylko kraje protestanckie, ale także i prawosławna Rosja, zresztą nie po raz pierwszy.

Nigdy w polityce międzynarodowej nie panował zastój. Zawsze narastały konflikty, pociągające za sobą możliwości nowego, często odmiennego ułoże­nia wzajemnych relacji. Koniec XVII wieku oglądał w Europie takie nagroma­dzenie się napięć, gdy po usunięciu najbardziej śmiertelnego niebezpieczeństwa grożącego ze strony Turcji, do głosu doszły dążenia Anglii, by w celu zablo­kowania Francji dać swobodę działania Austrii;
Szwecja z kolei zainteresowa­na była osłabieniem, a nawet całkowitym pokonaniem Rosji, w czym zgodna była również Austria, popychająca do wybuchu otwartego konfliktu rosyjsko-tureckiego.
Osaczona Rosja szukała więc rozpaczliwie sojuszników, by spro­stać wymaganiom obrony, i w tym pomocny mógł jej być uległy tron polski, co ujawniło się w krytycznym roku 1707.

Nawarstwiające się tendencje do dokonania zmian na forum europejskim zaowocowały — wśród wielu innych — zawarciem unii Polski z Saksonią przez fakt wyboru elektora Fryderyka Augusta I na tron polski.
Była to wyraźnie no­wa orientacja, która zwyciężyła w kampanii elekcyjnej w czasie bezkrólewia po śmierci Jana III Sobieskiego. W ten sposób otwierały się perspektywy budowa­nia nowego, silnego układu w tej części Europy.
Niebagatelną sprawą było tak­że istnienie koniunkcji między zawartą unią polsko-saską a konwersją Augusta na katolicyzm.
I chociaż do dziś nie zostały zamknięte dyskusje, na ile był to krok politycznego wyrachowania Augusta, a na ile perspektywiczna decyzja w odniesieniu do dotychczasowego porządku religijnego w samej Saksonii,
nale­ży skonstatować, że z tą chwilą August zderzył się z całym protestanckim sys­temem Rzeszy, w której był członkiem kolegium elektorów. Ale też był, w mia­rę rozwijającego się teatru wojny północnej,
stronnikiem cesarskim i w związ­ku z tym liczył na skuteczne poparcie papiestwa w realizowaniu swych daleko­siężnych planów, co skomplikowało się w okresie napięć między dworami wie­deńskim i rzymskim na tle sympatii profrancuskich papieża Klemensa XI.

Do momentu kryzysu spowodowanego wybuchem konfliktu północnego i ujawnienia się jego następstw w postaci okupacji szwedzkiej Polski i Sakso­nii, następnie detronizacji Wettyna i elekcji wojewody poznańskiego Stanisła­wa Leszczyńskiego, poparcie Rzymu dla Augusta było jednoznaczne, z uwagi na legalność jego tronu.
Natomiast w chwili skomplikowania się jego pozycji w Polsce musiała się także zmieniać aktualna postawa dyplomacji papieskiej wo­bec niego. Lata 1704—1709, pełne napięć i szybko po sobie następujących poli­tycznych zmian, mierzonych przy tym ruiną kraju w warunkach obcej okupacji, stwarzały niezbyt sprzyjające warunki do stabilizowania się postaw politycz­nych wszystkich podmiotów zaangażowanych w konflikt północny, a już zu­pełnie pozostawiały na marginesie kwestię tronu polskiego.
Nie sprzyjały też wykrystalizowaniu się jednoznacznego poparcia dla rywalizujących kandydatów do tronu polskiego.

Panowanie Augusta jako króla Polski dzielone jest istotną cezurą wypadków związanych z jego detronizacją, a zwłaszcza ważnym momentem dziejowym było wymuszenie przez traktat altransztadzki z 24 IX 1706 r. jego całkowitej rezygnacji z tronu polskiego. I w tym momencie nikt nie mógł przy­puszczać, że zwycięstwo rosyjskie nad potęgą szwedzką na polach pod Połtawą lipcu 1709 r. nie tylko zmieni pozycję Szwecji, ale umożliwi odnowienie unii polsko-saskiej.

Ten 3-letni okres zamieszania (1706—1709) spowodował zaktywizowanie także wielu nowych sił w kraju, także i nowych wyzwań, wobec których polityczna i dyplomatyczna aktywność Stolicy Apostolskiej
w odniesieniu do tej części Europy musiała zmobilizować wszystkie swe siły i potencjał ideowego oddziaływania.

Wszystkie ważne wydarzenia tego okresu poruszane już były przez historyków. W historiografii jednak więcej zainteresowania okazywano okresowi po restytucji rządów Augusta w wyniku zwycięstwa połtawskiego.
Był to bowiem okres zdecydowanie różniący się od pierwszego etapu.
Wydawało się więc ze wszech miar wskazane, by przypatrzyć się z większą uwagą pozycji prawnej Augusta w najtrudniejszym dla niego okresie z całego 36-letniego jego panowania w Polsce.
Jednakże aspekt niniejszych rozważań skoncentrowany został na problematyce kościelnej, wiążącej przecież niedawnego konwertytę z racjami polityki papiestwa.

Przedmiotem niniejszych analiz pozostaje więc w pierwszym rzędzie podtrzymywanie wzajemnych relacji między Stolicą Apostolską i Augustem w okresie między wyborem kontrkandydata w osobie wojewody poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego (1704) — nadto wzmocnionym rezygnacją Augusta z tronu (1706) — a jego powrotem, możliwym w następstwie zwycięstwa Rosji nad potęgą Szwecji pod Połtawą (1709).
To był okres pełen nadziei ze strony Augusta wraz z liczeniem na poparcie ze strony Głowy Kościoła, oczywiście przy założeniu, że potęga króla szwedzkiego Karola XII załamie się w konfrontacji z koalicją.
To nastawienie było konsekwentnym podtrzymywaniem poprzednich bliskich i żywych relacji Rzymu i Augusta, co przedstawiali przede wszystkim K. Piwarski i J. Staszewski, a ze starszych K. Jarochowski.

Wymienieni autorzy jako tło podstawowe w tym zakresie mieli dotychczasowe opracowania P. Hiltebrandta i J. Ziekurscha. Zresztą — poza J. Staszewskim — autorów tych interesował bardziej fakt konwersji Augusta i następnie podtrzy­mywanie tego faktu w dalekosiężnych, rekatolicyzacyjnych rachubach papiestwa, ale już bez szczegółowego analizowania późniejszych następstw w roz­woju sytuacji.
Zwłaszcza położenie samej Saksonii, gdzie charakter protestanc­ki pozostał nienaruszony, ale jednak ślady powolnych wysiłków popierających katolicyzm były widoczne — ważkie ustalenia w tej kwestii przynoszą prace P. Safta i S. Seiferta. Wymienieni autorzy wykorzystali źródła watykańskie, zwłaszcza opublikowane przez A. Theinera oraz drezdeńskie.

Tło politycznych wydarzeń dla niniejszych rozważań przyniosły aktualne do dziś prace W. Konopczyńskiego, J. Feldmana, a zwłaszcza J. A. Gierowskiego, J. Staszewskiego i A. Kamińskiego.
Znane są również wydarzenia na froncie militarnym w okresie wojny północnej przede wszystkim dzięki J. Wimmerowi oraz A. Kamińskiemu.

Najnowsze biografie głównych bohaterów owego okresu, czyli monar­chów Augusta II, Stanisława Leszczyńskiego, Piotra Wielkiego czy Ka­rola XII niewiele wnoszą szczegółowego materiału w interesującym nas zagadnieniu, bazując na ustaleniach dokonanych już wcześniej. Dotkliwą luką jest brak do dziś monografii papieża Klemensa XI (1700—1721), i jedyną po­zostającą do dziś jego biografią wraz z tłem politycznym jest praca L. v. Pa­stora.
Dla przywódców Kościoła polskiego tego okresu dysponujemy wła­ściwie najpełniejszymi do dziś biografiami prymasów w opracowaniu J. Korytkowskiego.

Znajomość epoki saskiej bez tego specyficznego wątku odniesień Augu­sta i Rzeczpospolitej, związanej unią z Saksonią, do Stolicy Apostolskiej i spraw katolicyzmu nie byłaby pełna. Ta problematyka religijna pozostawała jakby na uboczu wielkich przemian w Europie, ale stanowiła istotny fundament dla warunków polskich i Augusta osobiście.
Refleksja historyczna nad tym za­gadnieniem może więc istotnie wzbogacić naszą wiedzę o istnieniu także bardzo ważnych uwarunkowań międzynarodowych Polski, co również jako bardzo istotne pozostawało w związku z refleksjami nad statusem Kościoła katolickie­go w Rzeczpospolitej Obojga Narodów w tym trudnym momencie dziejów.

Analizę badawczą przeprowadzono w niniejszej pracy na bazie materia­łów źródłowych, z których trzon stanowią zachowane w komplecie akta wytworzone przez nuncjuszy polskich tego okresu, a przechowywane w Archi­wum Watykańskim w Rzymie. Ich zawartość stała się impulsem w przystą­pieniu najpierw do edycji akt nuncjusza J. Piazzy (1706—1708). Uderza ich bogactwo, bowiem zachowała się zasadnicza korespondencja nuncjusza z Se­kretariatem Stanu wysyłana regularnie co tygodnia, nadto avvisi zawierające nowości, także załączone oryginały czy kopie listów kierowanych do nuncjusza od wybitnych osobistości życia politycznego i kościelnego Rzeczpospolitej; za­chowały się także akta trybunału nuncjatury, które jednak dla naszego tematu nie mają znaczenia.
Nuncjusz rezydował wówczas w Opawie, obawiając się nacisków szwedzkich na dyplomację papieską, co istotnie ograniczało jego możliwości aktywnego włączenia się w proces formowania podstaw dyploma­tycznych relacji między Augustem, czyli dotychczasowym władcą, a Stolicą Apostolską, na tle nowych warunków wywołanych elekcją Stanisława Lesz­czyńskiego, również zabiegającego o poparcie Rzymu.
Niewiele materiału wnoszą zasoby Hospicjum św. Stanisława w Rzymie, Biblioteki Czartoryskich w Krakowie czy Archiwum Saskiego w Dreźnie. Owe rozproszone, poje­dyncze informacje, wnoszące jednak istotne treści dla przeprowadzenia analizy tematu zostały uwzględnione. Należy bowiem zaznaczyć, że kryzysowe lata 1706—1709 obfitowały w wiele konfliktów i zarysowujących się płaszczyzn wzajemnych relacji i z nich należało wyłuskać kwestie kościelne i wyznaniowe, odnoszące się także do Stolicy Apostolskiej, by nie utracić wątku, ukazanego w tytule niniejszej pracy.

Praca niniejsza przedstawia zagadnienie wzajemnych odniesień
w trzech rozdziałach.

Pierwszy zawiera naświetlenie dla relacji Stolicy Apostolskiej i Augu­sta jako króla polskiego od momentu jego elekcji.
Lata 1697—1706 charakte­ryzowały się niegasnącymi napięciami między Augustem i jego poddanymi, ale równocześnie konsekwentnie ujawniało się poparcie Rzymu dla niego, wraz z podnoszonymi wizjami na rekatolicyzację Saksonii. Nałożyło się na to zainteresowanie cara Piotra podtrzymywaniem pozytywnego odnoszenia się Rzymu do Rosji w perspektywie unii prawosławia moskiewskiego z Rzymem i koncesji
dla misjonarzy katolickich udających się do Chin, o co Rzym za­biegał już od dłuższego czasu.
Szczególnie trudnym momentem dla polityki papieskiej był akt detronizacji Augusta, ogłoszony w lutym 1704 r. i wybór nowego króla, Stanisława Leszczyńskiego — to pod naciskiem zwycięskiej potęgi szwedzkiej, święcącej swoje triumfy militarne w tej fazie wojny pół­nocnej.

Momentem bardzo istotnym był traktat altransztadzki, podpisany między Augustem i królem szwedzkim, zmuszający Augusta do „dobro­wolnej" rezygnacji z tronu polskiego.

Fakt ten stanowił cios dla planów Au­gusta, który też zdecydował się utrzymywać go jak najdłużej w tajemnicy, ale także dla papiestwa.

W tym momencie na placówkę polską wyznaczony został nowy nuncjusz J. Piazza, dla którego fakt zawarcia traktatu sasko-szwedzkiego okazał się cał­kowitym zaskoczeniem.
Przedmiotem więc rozdziału II stała się analiza dyplo­matycznej działalności J. Piazzy w odniesieniu do kształtowania się sceny po­litycznej w Polsce. Czując niezbyt uczciwe zachowanie się Augusta, który na­wet nie poinformował papieża o zaistniałych zmianach, nuncjusz przekonywał się do przeniesienia poparcia Rzymu na osobę kandydata szwedzkiego. Równocześnie, dzięki nieprzejednanej postawie całego obozu konfederacji sando­mierskiej, zgrupowanej wobec rodziny Szembeków (prymas i podkanclerzy) oraz biskupa K. Szaniawskiego, szanse Augusta nie wygasły i nuncjusz podtrzymywał — wprawdzie nikłe — ale realne nadzieje na popieranie dotychczasowego monarchy.
Cezurą istotną było doprowadzenie przez przywódców konfe­deracji sandomierskiej do ogłoszenia bezkrólewia w lipcu 1707 r., co jednak nie było jednoznaczne z eliminacją Augusta.

Rozdział III zajął się uchwyceniem szans obu obozów — tzn. augustowe­go i stanisławowego — na tle rozwoju sytuacji wojennej. Król Szwecji opuścił Saksonię i przez Polskę wyruszył w kierunku Rosji, by w militarnym starciu rozstrzygnąć o przyszłości Europy wschodniej i Morza Bałtyckiego.
W ślad za przeciągającym się pobytem Karola XII w Rosji odżywały kontakty z Augu­stem, nastąpiły także pozytywne jego działania na rzecz katolicyzmu w rodzin­nej Saksonii (otwarcie katolickiej kaplicy w Dreźnie),
co na powrót otwierało dyplomację papieską — reprezentowaną przez N. Spinolę, następcę nuncjusza J. Piazzy — na popieranie sprawy Augusta jako także króla Polski. Klęska Szwe­dów pod Połtawą w lipcu 1709 r. przekreśliła wszystkie dotychczasowe efekty posunięć Karola XII i umożliwiła powrót Augustowi II.

W całym tym niełatwym okresie analiza materiałów dyplomatycznych nuncjuszy polskich pozwala stwierdzić, że było to wyjątkowo trudne wyzwanie dla przedstawicieli papieskich. Ujawniła się zasada spokojnego reagowania, przyglądania się rozwojowi sytuacji, powstrzymywania się od szybkich i jed­noznacznych deklaracji, zyskiwanie na czasie. Utrzymywanie poprawnych re­lacji z obu stronnictwami dawało wiele atutów nuncjuszom, ale też paraliżo­wało ich aktywność i samodzielność decyzji.



SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów

Wprowadzenie

I. Konsekwencje zawarcia unii polsko-saskiej w planach dyplomacji papieskiej do 1706 roku

1. Znaczenie zawarcia unii polsko-saskiej

2. Międzynarodowe uwarunkowania sytuacji Polski

3. Początkowe rządy Augusta w Polsce

4. Poparcie papiestwa dla Augusta

II. Stolica Apostolska na drodze do uznania Stanisława Leszczyńskiego (wrzesień 1706 — wrzesień 1707)

1. Traktat altransztadzki i jego następstwa

2. Dyplomacja papieska wobec umacniania się pozycji Stanisława Leszczyńskiego

3. Nuncjusz J. Piazza wobec udziału Rosji w kształtowaniu się sytuacji politycznej w Polsce

4. Nuncjusz wobec ogłoszonego bezkrólewia — lato 1707 roku

III. Podtrzymanie przez Stolicę Apostolską poparcia dla Augusta II w okresie kampanii rosyjskiej (wrzesień 1707 — wrzesień 1709)

1. Nuncjusz J. Piazza wobec formowania się obozów monarszych po ogłoszeniu bezkrólewia

2. Postawa nuncjusza Mikołaja Spinoli

3. Aktualność praw Augusta i stanowisko dyplomacji papieskiej wobec restytucji jego rządów w Polsce

Zakończenie

Bibliografia

Zusammenfassung
Riassunto

Uwaga: Ostatnie egzemplarze nakładu !

Egzemplarz z niewielkimi śladami magazynowymi na okładkach jak na fot.