Marzec 1968 roku w województwie katowickim - Sylwester Fertacz, Kazimierz Miroszewski

Z notatki wydawniczej :

Książka dotyczy marcowych wydarzeń 1968 roku w ówczesnym województwie katowickim.
Uwagę zwrócono przede wszystkim na animatorów protestów marcowych – studentów.
Wystąpienia młodzieży akademickiej na Śląsku starano się pokazać na tle wydarzeń marcowych
w całym kraju, uzupełniając opisy, z jednej strony, zebranymi relacjami uczestników i świadków
ówczesnych protestów, z drugiej zaś – dokumentami (z zasobów Instytutu Pamięci Narodowej,
Oddział Katowice oraz Archiwum Państwowego w Katowicach i Częstochowie;
autorom nie udało się natomiast dotrzeć do wszystkich dokumentów przechowywanych w archiwach
poszczególnych uczelni). Autorzy polemizują z opinią, że w dniach marcowego protestu studenci śląscy
byli jednym z bardziej biernych środowisk akademickich.


O autorach :

Sylwester Fertacz, doktor habilitowany profesor Uniwersytetu Śląskiego,
kierownik Zakładu Historii Najnowszej 1918–1945 Uniwersytetu Śląskiego.
Zainteresowania badawcze: problemy historii idei wzajemności słowiańskiej w XX wieku,
historii Europy Wschodniej i najnowszej historii Śląska (m.in. wywózki Górnoślązaków
do pracy w ZSRR w 1945 r. i Marzec’68).
Wybrane publikacje: Komitet Wszechsłowiański w Moskwie 1941–1947 (Katowice 1991);

Polska myśl słowiańska w okresie drugiej wojny światowej (Katowice 2000).

[powyższy tytuł dostępny w ofercie Księgarni E-KODEKS Gliwice]

Kazimierz Miroszewski – dr hab., jest adiunktem w Zakładzie Historii Najnowszej po 1945 roku
Uniwersytetu Śląskiego. Jego zainteresowania badawcze skupiają się na problemach funkcjonowania
aparatu represji (Centralny Obóz Pracy Jaworzno. Podobóz ukraiński (1947–1949.  Katowice 2001,
Obozy pracy przymusowej na terenie Katowickiego i Chorzowskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego
(1945–1950. Katowice 2002, Niewola i śmierć węglem naznaczona. Obozy pracy przymusowej przy
kopalni „Wesoła”. Mysłowice 2011, funkcjonowania Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym) oraz najnowszej historii Śląska (Marzec 1968 roku, „Solidarność” Częstochowska,
dzieje miast po 1945 roku).


WSTĘP :

Czterdziesta rocznica Marca ’68 stanowi dobrą okazję do przypomnienia wydarzeń,
które zatarły się już w świadomości społecznej i są praktycznie nieobecne w świadomości młodzieży.
Przeprowadzone ostatnio badania wykazały, że 87% młodych ludzi w Polsce nie wie, co się wtedy działo.
Można przypuszczać, że nie lepiej jest z pamięcią o wystąpieniach studenckich sprzed 40 lat
w byłym województwie katowickim.
Jest to o tyle prawdopodobne, iż jeszcze kilkanaście lat temu panowało dość powszechne przekonanie,
że w dniach marcowego protestu studenci śląscy byli jednym z bardziej biernych środowisk akademickich.
Na taką opinię miało wpływ kilka przyczyn. Po pierwsze, niepowodzeniem skończyła się próba zebrania
podpisów w środowisku akademickim województwa katowickiego pod petycją złożoną w dniu 16 lutego 1968 roku
w Sejmie przez studentów Warszawy i Wrocławia, wyrażającą protest przeciw zakazowi dalszego wystawiania
Dziadów Adama Mickiewicza w Teatrze Narodowym w inscenizacji Kazimierza Dejmka.
Co prawda dyskutowano o wydarzeniach warszawskich w nielicznych grupkach, m.in. o manifestacji ulicznej
w Warszawie z 30 stycznia, ale Służba Bezpieczeństwa w Katowicach nie odnotowała żadnych
niebezpiecznych sygnałów, świadczących o możliwości protestów młodzieży.
Po drugie, środowisko studenckie województwa katowickiego było środowiskiem wybitnie technicznym,
w mniejszym stopniu zainteresowanym bieżącymi wydarzeniami polityczno-społecznymi i — może to ryzykowne
stwierdzenie — aktywizującym się dopiero w momencie, kiedy władze jawnie oraz brutalnie naruszały
i tak ograniczone swobody konstytucyjne. Jeden z ówczesnych studentów Politechniki Śląskiej po latach pisał m.in.:
„Jako słuchacz pierwszego roku automatyki wiedziałem wtedy, że Zrzeszenie Studentów Polskich jest ponoć
najbardziej demokratyczną instytucją od Łaby aż po Władywostok. Zapisałem się więc do ZSP i na tym kończył się
mój i większości kolegów udział w polityce”
Studentów nauk społecznych czy też humanistycznych, bardziej żywo interesujących się bieżącą polityką
i bardziej aktywnych społecznie, było wówczas w środowisku akademickim Górnego Śląska bardzo mało.
Po trzecie, środowisko akademickie województwa katowickiego było środowiskiem nie tylko mniej licznym
od warszawskiego, krakowskiego, wrocławskiego czy poznańskiego, ale także bardzo rozproszonym,
co niewątpliwie utrudniało jego samoorganizację i wyłonienie grupy przywódczej.
Po czwarte wreszcie, krzywdząca dla tego środowiska opinia o małej aktywności w dniach marcowego protestu
wynikała po prostu z braku informacji na temat rzeczywistego przebiegu manifestacji studenckich w miastach
Górnego Śląska, szczególnie w Katowicach, i w Częstochowie. Ani „Trybuna Robotnicza”
(organ Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach), ani „Dziennik Zachodni”, nie mówiąc już o ogólnopolskich
organach prasowych, o zaburzeniach w miastach górnośląskich w dniach od 11 do 16 marca w ogóle nie wspominały.
Dopóki uniemożliwiano wgląd w materiały milicyjne, wiedza o tamtych wydarzeniach była znikoma,
a w miarę upływu czasu zacierały się one także w pamięci bezpośrednich ich uczestników i świadków.
Pojawiające się niekiedy okazjonalne wspomnienia były nadzwyczaj skromne i fragmentaryczne.
Kiedy w końcu lat dziewięćdziesiątych XX wieku przygotowywano do publikacji zbiór dokumentów obrazujących
genezę i rozwój Uniwersytetu Śląskiego, autorzy nie byli w stanie dotrzeć do żadnego dokumentu związanego
z wydarzeniami marcowymi w ówczesnej Wyższej Szkole Pedagogicznej oraz w Filii Uniwersytetu Jagiellońskiego,
z których w tym samym roku, po ich połączeniu, utworzono Uniwersytet Śląski.
W nielicznych, skromnych wspomnieniach naocznych świadków i uczestników tamtych wydarzeń
oraz w świadomości społecznej zachowały się tylko niektóre epizody z marca 1968 roku, zlewające się jakby
w jedno wydarzenie: brutalna pacyfikacja manifestacji studenckiej w Gliwicach,
zebranie studentów w auli Wydziału Prawa Filii UJ przy ul. Bankowej 8, po którym uczestników
zgromadzenia zaatakowała milicja z psami, zajścia na pl. Wolności w Katowicach oraz wiec poparcia
dla władz partyjno-państwowych na pl. Dzierżyńskiego, z przemówieniem I sekretarza Komitetu Wojewódzkiego
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Edwarda Gierka, potępiającym mącicieli „spokojnej śląskiej wody”.

Przekazanie do Instytutu Pamięci Narodowej materiałów Służby Bezpieczeństwa i ich udostępnienie badaczom
pozwoliło pełniej zrelacjonować wydarzenia marcowe we wszystkich uczelniach ówczesnego województwa katowickiego,
a jednocześnie poznać nazwiska przynajmniej części organizatorów oraz uczestników demonstracji i protestów.
W marcu 2003 roku, na konferencji naukowej zorganizowanej w Oddziałowym Biurze Edukacji Publicznej
Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie w 35. rocznicę Marca ’68 Jarosław Neja, pracownik naukowy IPN w Katowicach,
przedstawił po raz pierwszy szczegółowy opis ówczesnych wydarzeń w uczelniach dawnego województwa katowickiego.
Ten sam autor w tymże 2003 roku opublikował artykuł poświęcony tłumieniu przez śląską Służbę Bezpieczeństwa
protestów studenckich. We wrześniu 2005 roku, na konferencji poświęconej 140. rocznicy praw miejskich Katowic,
zaprezentowano, w nieco szerszym ujęciu, przebieg protestów studenckich w samych Katowicach,
ujawniając nazwiska części głównych bohaterów wydarzeń. Opierając się głównie na opracowaniu Jarosława Neji,
w miarę szczegółową relację z wydarzeń marcowych w byłym województwie katowickim na tle wydarzeń w innych
miastach Polski przedstawił także Jerzy Eisler.
Niniejsze opracowanie ma na celu nie tylko przypomnienie, ale przede wszystkim przybliżenie szerszemu gronu
czytelników marcowych wydarzeń 1968 roku w ówczesnym województwie katowickim.
Uwagę zwrócono przede wszystkim na animatorów protestów marcowych — studentów, natomiast nie należy zapominać,
że w wydarzeniach 1968 roku znaczącą rolę — zresztą nie tylko w województwie katowickim — odegrali także
uczniowie i młodzi robotnicy. W niniejszej publikacji pominięto ten aspekt wydarzeń, z wyjątkiem Bielska-Białej,
podobnie jak wiele innych kwestii, takich jak np. problem nagonki antyżydowskiej, postawa Kościoła katolickiego
wobec protestów młodzieży itp., wymagających bowiem bardziej pogłębionych badań.
Wystąpienia studentów śląskich starano się pokazać na tle wydarzeń marcowych w całym kraju, uzupełniając opisy,
z jednej strony, zebranymi relacjami uczestników i świadków ówczesnych protestów, z drugiej zaś — dzięki
uprzejmości pracowników Instytutu Pamięci Narodowej, Oddział Katowice, pracowników Archiwum Państwowego w Katowicach
i w Częstochowie — dokumentami. Dokonano wyboru najistotniejszych dokumentów, ponieważ
w zachowanych materiałach MO i SB bardzo często powtarzane są dane już wcześniej podawane w sprawozdaniach.
Autorom nie udało się na razie dotrzeć do wszystkich dokumentów przechowywanych w archiwach poszczególnych uczelni,
np. materiałów komisji dyscyplinarnych, choć wiadomo, że takowe, przynajmniej na niektórych uczelniach,
były powoływane, m.in. na posiedzeniu Senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniu 16 marca 1968 roku,
na wniosek prorektora ds. Filii UJ w Katowicach, powołano Komisję Dyscyplinarną ds. Studentów Filii UJ
pod przewodnictwem doc. dr. Antoniego Agopszowicza, ale brak informacji, aby podjęła ona jakiekolwiek
decyzje w sprawach marcowych wystąpień studenckich.

Sylwester Fertacz, Kazimierz Miroszewski


SPIS TREŚCI :

Wstęp (Sylwester Fertacz, Kazimierz Miroszewski)

Rozdział pierwszy
Geneza i przebieg protestów studenckich w ośrodkach akademickich w kraju
(Kazimierz Miroszewski)

Rozdział drugi
Środowisko akademickie województwa katowickiego i jego udział w wydarzeniach 1968 roku
(Sylwester Fertacz)

Rozdział trzeci
Stosunek władz województwa katowickiego do wydarzeń marcowych
(Kazimierz Miroszewski)

Wspomnienia (zebrał i opracował Kazimierz Miroszewski)

Dokumenty (zebrał i opracował Kazimierz Miroszewski)

Bibliografia
Indeks nazwisk


Summary
Zusammenfassung