Służcie Jahwe z weselem. Kyriologia starotestamentalna na tle środowiska biblijnego — Andrzej S. Jasiński OFM

WSTĘP

Centrum przesłania biblijnego stanowi orędzie o Bogu. W Piśmie św. znajduje się ogromna ilość tekstów, które objawiają Oblicze Jahwe, a pomimo to Bóg pozostaje tajemnicą, której nie może przeniknąć zarówno umysł jak i serce człowieka. I chociaż człowiek jest niekompetentny w pisaniu o Bogu, obowiązek taki istnieje, bowiem już Mojżesz: „zapisywał na rozkaz Ja­hwe..."(Lb 33, 2). Biblijny zapis nie jest kroniką, lecz utrwaleniem doświadczenia Boga jakie stało się udziałem ludzi, bowiem - jak to zaznacza autor Listu do Hebrajczyków - „Wielokrotnie i na różne sposoby przemawiał niegdyś Bóg do ojców przez Proroków..." (Hbr 1, 1). Pomimo niezaprzeczalnej transcen­dencji Bóg stał się „zrozumiały", zwłaszcza odkąd: „...przemówił do nas przez Syna" (Hbr 1, 2).

Historia Izraela to historia jego relacji do Boga, jak nas o tym poucza Biblia. Możemy więc wnikać w treść przesłania biblijnego, aby uchwycić to co najważniejsze: jaki jest Bóg dla człowieka. Nie chcemy bowiem zajmować się teoretycznymi rozważaniami nad naturą Boga. Jego istotą i koniecznym istnieniem. Stawiamy sobie znacznie skromniejsze zadanie. Chcemy w oparciu o Stary Testament uchwycić te rysy Boga. które stały się bogactwem religijnym Izraela i najważniejszym dziedzictwem, jakie otrzymali chrześcijanie, którzy dlatego mogą czcić Chrystusa jako Syna Bożego, ponieważ Abraham uwierzył (por. Rdz 15, 6) a za nim jego potomkowie. I nie ma tu znaczenia, że wielu było odstępców, którzy porzucili Boga dla bałwanów; w Izraelu bowiem zawsze przeważali tacy, którzy trwali w wierze i ich świadectwo utrwaliło w świecie szczególną obecność Boga. Bóg Starego Testamentu jest Bogiem historii, dziejów narodu żyjącego w określonych uwarunkowaniach społecznych, kulturowych, gospodarczych i politycznych. Wszystkie te czynniki odbijają się w tekście biblijnym, który mówi o Bogu. Nie można zatem przystępować do lektury Pisma św. bez uwzględnienia wszystkich zależności, w jakich powstawał Stary Testament. Zanim przystąpimy w niniejszym opracowaniu do „mowy" o Bogu, zaprezentujemy zagadnienia, których poznanie pomoże nam w dotarciu do treści orędzia przekazanego przez hagiografów.

Poznanie archeologii biblijnej z uwzględnieniem odkryć dokonanych w sąsiadujących z Palestyną krajach jest dzisiaj nie­odzowne. Zaprezentowany poniżej rys archeologiczny z konieczności jest bar­dzo powierzchowny, zadaniem jego jest jednak zwrócenie uwagi na zdobycze tej dyscypliny nauki, która wspaniale służy biblistyce. Z archeologii Palestyny wybrane zostały tylko dwa tematy: Jerycho i Jerozolima. Jerycho pasjonuje wszystkich archeologów z racji starożytności struktur miejskich, jakie się tu pojawiły, natomiast Jerozolima jest sercem geografii zbawienia, której najwspanialszą teologię prezentuje podwójne dzieło św. Łukasza (Łk/Dz). Wielką zdobyczą ludzkości stało się pismo, dzięki któremu zapisywano tradycje narodowe i religijne w Sumerze i w Egipcie już w czwartym tysiącle­ciu przed Chr.; ta umiejętność okazała się niezwykle ważną w dziejach obja­wiania się Boga Izraelowi. Podobieństwo kultury narodu wybranego do innych ludów, zwłaszcza semickich, sprawiło, że zapisy znajdujące się w Biblii często bazują na sposobie formułowania myśli znanym powszechnie w ówczesnym środowisku. Można zestawiać teksty starożytne (bliskowschodnie) z biblijnymi i wykazywać podobieństwa i różnice. Takie studium pozwala upewnić się, że wprawdzie Stary Testament wyrósł w środowisku semickim, lecz nie można jego ostatecznego pouczenia, a zwłaszcza dotyczącego Boga i Jego zamiarów względem człowieka, wytłumaczyć jedynie na płaszczyźnie powszechnych zjawisk kulturowo-religijnych. Napotykamy bowiem na kartach Biblii "inność", której nie potrafimy do końca przeniknąć, a która świadczy o tym, że za spisa­nymi słowami stoi Ktoś, kto zainicjował całe wydarzenie.

Chrześcijanin, który dostępuje poznania Boga przez Chrystusa pochyla się nad Starym Testamentem, jako nad najcenniejszym tekstem, bowiem pierwotny Kościół, zwłaszcza jerozolimski, dysponował tylko tymi księgami, a jednak potrafił w nich odczytać wszystko to, co dotyczyło istoty zbawienia. Bóg Starego Testamentu to ten sam Bóg. który objawił się w Chrystusie. Jeżeli wzruszają nas przypowieści o miłosiernym ojcu (Łk 15, 11-32). względ­nie o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10, 30-35), z których dowiadujemy się jakim jest Bóg względem nas, to musimy sobie uświadomić fakt, że takim jest On również w całej historii spisanej w Starym Testamencie. By móc jednak z pożytkiem czytać Biblię trzeba również uwzględnić metody jej interpretacji, jakie uprawia się we współczesnej egzegezie. Zagad­nienie to jest tym bardziej istotne, że często grozi nam subiektywizm interpreta­cyjny i możemy odczytać w tekście treści, których faktycznie tam nie ma. Są i tacy, którzy odrzucają wypracowane współcześnie metody posądzając, że tylko zaciemniają obraz i prowadzą do błędnych wniosków. Tymczasem Kościół „nie boi się" stosować współczesnych metod interpretacji Pisma Św., a nawet do ich stosowania zachęca. Dla zrozumienia tych kwestii nieodzowne jest poznanie właściwych dokumentów kościelnych, a zwłaszcza encyklik: „Providentissimus Deus" (Leon XIII, 1893), „Divino afflante Spiritu" (Pius XII, 1943), soborowej Konstytucji „Dei Verbum" (1965) oraz dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej „Interpretacja Pisma Świętego w Kościele" (1993).

Pomimo wszelkich pomocy, jakimi dysponujemy, lektura Biblii będzie dla nas zawsze zadaniem wymagającym dużego wysiłku. Konieczne jest „oswojenie się" z mentalnością semicką, jak i kontakt z Tajemnicą, której nigdy nie zgłębimy. Biblia oferuje nam także teksty bardzo trudne, które są przed­miotem badań wielu generacji uczonych. W niektórych wypadkach musimy pokornie uznać, że nie jesteśmy w stanie dać jednoznacznej interpretacji, na szczęście tych tekstów nie jest zbyt dużo. Zdarza się tak, że trudne sformułowa­nia stają się nagle bardziej zrozumiale, gdy mamy do dyspozycji starożytny tekst pozabiblijny, który zawiera podobne słownictwo, czy skojarzenia.

Uwzględniając cały kontekst powstania tekstów biblijnych, można przejść do ich lektury szukając odpowiedzi na dręczące pytania. Tym najważniejszym pozostanie zawsze podstawowa kwestia: Jaki jest Bóg Biblii? I cho­ciaż wiemy, że On jest zawsze taki sam, to jednak ludzka percepcja jest ograni­czona.
Poznanie bowiem jest aspektowe, a tym bardziej gdy dotyczy ono Odwiecznego. Mając na uwadze natchniony charakter Biblii, uznajemy jej autory­tet i możliwości poznawcze, które nam oferuje. Prawdopodobnie najtrafniejsze i najpełniejsze określenie Boga znajdujemy w 1J 4, 16: „Bo jest miłością"; moż­na byłoby poprzestać na tym stwierdzeniu i przystąpić do jego analizy.
Podej­mując się jej skrupulatnie, trzeba byłoby sięgnąć do wszystkich przejawów miłości Boga opisanych w Biblii począwszy od stworzenia. Wydaje się, że ten werset nowotestamentalny jest najbardziej treściwy z wszystkich znajdujących się w Piśmie św. Nie mogąc podjąć się tego zadania, bo jest ono niewykonalne, pragniemy w oparciu o wypowiedzi starotestamentalne zaprezentować podstawowe rysy Tego. który jest Miłością. Owa miłość jest poznawana również aspektowo - po jej przejawach. Wydaje się, że takim szczytowym przejawem w ekonomii Starego Przymierza było objawienie Mojżeszowi imienia Bożego JHWH (Wj 3, 14n). Na pustyni Synaj Izrael w osobie Mojżesza otrzymał zapewnienie o stałej obecności Boga w historii narodu. To co Bóg obiecuje, to realizuje. Pytając się o najważniejsze aspekty doświadczenia w historii miłości możemy odpowie­dzieć, że jest nim wierna obecność, która nie zraża się żadnymi trudnościami, a nawet niewiernościami, lecz trwa i wychodzi z coraz to nowymi propozycjami. Miłość jest jedyną pedagogią, jaką Bóg zastosował względem człowieka. Doświadczenie na Synaju pouczyło Izraelitów, że Bóg jest tym, który mówi, dlatego autor pierwszego rozdziału Księgi Rodzaju pisząc o stworzeniu stwierdza, że dokonało się ono przez mówienie Boga: „Wtedy Bóg rzekł..." (Rdz 1, 3), myśl tę dopełnia tekst Hbr 1, 3 wprowadzając aspekt chrystologiczny: ... Ten (Syn), który jest odblaskiem Jego chwały i odbiciem Jego istoty, pod­trzymuje wszystko (stworzenie) słowem swej potęgi".

Biblia nie nazywa Boga jedynie imieniem Jahwe, stosuje i inne określenia, które trzeba uwzględnić, co też znalazło swój wyraz w przedłożonym tekście. Zaakcentowano jednak te wypowiedzi, które odnoszą się do JHWH, bo­wiem są one w Biblii najliczniejsze i najbardziej reprezentatywne. Jak wyżej zaznaczyliśmy, Jahwe obecny jest w historii Izraela, plan hi­storyczny jest więc kluczem do zrozumienia relacji między Bogiem a narodem wybranym. W niniejszym opracowaniu często będziemy nawiązywać do dzie­jów Izraela, przywołując czasami te same wydarzenia przy omawianiu różnych aspektów zbawczej obecności Jahwe w historii. Każde bowiem wydarzenie ma bogatą treść i nie da się jej wyczerpująco przedstawić w jednorazowym odnie­sieniu.

SPIS TREŚCI :

WYKAZ SKRÓTÓW

WSTĘP

CZĘŚĆ PIERWSZA. ŚRODOWISKO BIBLIJNE

I. ARCHEOLOGIA W SŁUŻBIE LEPSZEGO POZNANIA STAREGO TESTAMENTU

A. Historia dziejów Bliskiego Wschodu
B. Geografia wydarzeń biblijnych
C. Metody stosowane w archeologii biblijnej
D. Bliski Wschód w świetle archeologii
1. Mezopotamia
a. Sumer
b. Asyria
c. Babilon
d. Południowa Mezopotamia
e. Północna Mezopotamia
f. Rejon dolnego biegu Tygrysu
g. Zikkurat
h. Mari
i. Rejon północnego Eufratu
j. Nuzi
k. Karkemisz i Harran
2. Syria
a. Biblos
b. Ugarit
c. Sydon i Tyr
d. Ebla
e. Baalbek
3. Azja Mnniejsza
4. Egipt
a. Piramidy
b. Tell el-Amarna
c. Elefantyna
5. Palestyna
a. Jerycho
b. Jerozolima
α. Najstarsze ślady Jerozolimy odkryte przez archeologów
β. Odkrycia archeologiczne w Mieście Dawidowym
γ. Gdzie znajdowały się groby królewskie w Jerozolimie
δ. Archeologia Jerozolimy w okresie podzielonego królestwa
ε. System wodny Jerozolimy w okresie Pierwszej Świątyni
ζ. Archeologia Jerozolimy - czasy Machabeuszów
η. Archeologia Jerozolimy - czasy Hasmoneuszów

II. PISMA I JĘZYKI ŚRODOWISKA BIBLIJNEGO

A. Pismo
1. Pismo hieroglificzne i jego pochodne
2. Pismo klinowe
3. Powstanie alfabetu
B. Języki, w jakich spisana została Biblia

III. CHRZEŚCIJAŃSKA RECEPCJA STAREGO TESTAMENTU A KANON HEBRAJSKI

A. Chrześcijaństwo a Stary Testament
B. Kształtowanie się kanonu Starego Testamentu

IV. METODY INTERPRETACJI PISMA ŚWIĘTEGO

A. Interpretacja Pisma świętego w Kościele
B. Metody analizy tekstu biblijnego
1. Metody historyczno-krytyczne
a. Krytyka tekstu
b. Krytyka literacka
c. Historia form i gatunków
d. Historia tradycji
e. Historia redakcji
2. Metody analizy literackiej
a. Analiza retoryczna
b. Analiza narratywna
c. Analiza semiotyczna
C. Problem datacji i autorstwa ksiąg Starego Testamentu

V. TEKST. EGZEGEZA I TEOLOGIA STAREGO TESTAMENTU

A. Tekst Starego Testamentu
1. Tekst Masorecki (TM)
2. Pięcioksiąg Samarytański (Sam)
B. Egzegeza Starego Testamentu
C. Teologia biblijna

VI. CHRZEŚCIJAŃSKA LEKTURA STAREGO TESTAMENTU

A. Stosunek Starego Testamentu do Nowego
B. Trudności wynikające z lektury Starego Testamentu
C. Jak interpretować trudne teksty starotestamentalne?


CZĘŚĆ DRUGA. KYRIOLOGIA STAROTESTAMENTALNA

I. BÓG W OBJAWIENIU STAROTESTAMENTALNYM

A. Jahwe - Bóg Starego Testamentu
B. Biblia hebrajska i grecka o Bogu (charakterystyka ogólna)
C. Bóg w Biblii Hebrajskiej
D. Słowo spisane o Bogu
E. Bóg a politeizm
F. Bóg w Septuagincie
G. Hebrajska baza terminologiczna dla określenia κυριος w LXX
1. Kyrios - Jahwe
2. Kyrios - Adonaj
3. Kyrios - Elohim
H. Przegląd podstawowych imion i określeń Boga w Starym Testamencie

II. EL (ELOHIM) W STARYM TESTAMENCIE

A. El w Pięcioksięgu
B. El - Bóg miłosierny i łaskawy
C. El - Bóg żywy
D. El - Jahwe
E. El w Psalmach

III. JAHWE - BÓG HISTORII ZBAWIENIA

A. Jahwe - Bóg patriarchów
B. Jahwe - Bóg wyzwolenia
1. Jahwe - objawienie imienia
2. Boże imię Jahwe a określenia pozabiblijne
3. Teologiczna wartość objawienia imienia Jahwe
C. Jahwe - Bóg Przymierza
D. Jahwe - Wojownik
E. Jahwe - Bóg miłosierny
F. Jahwe - Bóg Ziemi Obiecanej
G. Jahwe - Bóg okresu królewskiego
1. Jahwe w ujęciu deuteronomistycznym
2. Jahwe - Stwórca człowieka
3. Bog w ujęciu jahwistycznym i elohistycznym
a. Jahwista
b. Elohista
H. Jahwe - Bóg proroków
1. Prorocy w obronie jahwizmu
2. Jahwe - Bóg święty
I. Jahwe - Bóg czasu niewoli
1. Jahwe - Bóg nadziei
2. Jahwe w Księdze Ezechiela
J. Jahwe - okres po niewoli

IV. JAHWE - TEMATY TEOLOGICZNE

A. Lud Jahwe w tradycji Starego Testamentu
B. Dzień Jahwe
C. Jahwe Sabaot
D. Jahwe a cierpiący sprawiedliwy (Hi 1, 1-12)
1. Zdarzenie na ziemi (Hi 1, 1-5)
2. Zdarzenie w niebie (Hi 1, 6-12)
E. Duch (רוח) Boga w Pięcioksięgu
1. Etymologia i znaczenie terminu רוח
2. רוח w tradycji jahwistycznej
3. רוח w tradycji elohistycznej
4. רוח w tradycji deuteronomistycznej
5. רוח w tradycji kapłańskiej

V. JAHWE CZCZONY W PSAŁTERZU

A. Jahwe - Bóg obecny w narodzie
B. Jahwe - Bóg żyjący
C. Jahwe - Bóg wierzącego
D. Świętość i chwała Jahwe
E. Jahwe - Stworzyciel i Wybawiciel
F. Jahwe - Bóg najwyższy i straszliwy (Ps 47)
1. Ps 47, 2-5
2. Ps 47 6-10

VI. BOJAŹŃ JAHWE

A. Bojaźń w Biblii Hebrajskiej
B. Bojaźń Jahwe w Księdze Izajasza
C. Bojaźń Jahwe w psalmach
D. Bojaźń Jahwe w literaturze mądrościowej

VII. MONOTEIZM IZRAELSKI

A. Monoteizm a Exodus
B. Monoteizm w Księdze Powtórzonego Prawa
C. Monoteizm u proroków

VIII. ZBAWCZE CZYNY JAHWE

A. Exodus jako zbawcze dzieło
B. Ku odnowie Przymierza (Ozeasz, Micheasz)
C. Wybawienie Jerozolimy (Izajasz)
D. Zapowiedź odrodzenia Izraela (Jeremiasz)
E. Zbawcze czyny Jahwe czczone w Psałterzu

IX. JAHWE - BÓG KTÓRY UZDRAWIA

A. Uzdrowienie w Księdze Wyjścia
B. Uzdrowienie w tradycji deuteronomistycznej
C. Uzdrowienie w tradycji mądrościowej i w psalmach

X. PASTERZ JAHWE (ZA 11, 4-17)

A. Za 11, 4-17 w kontekście Księgi Zachariasza
B. Pierwsze polecenie Jahwe (Za 11, 4-6)
C. Posługa proroka
D. Drugie polecenie Jahwe

XI. JAHWE A MESJANIZM

A. Mesjanizm w księgach Samuela
B. Mesjanizm w księgach prorockich

XII. JAHWE - EPOKA HELLENISTYCZNA (KU NOWEMU PRZYMIERZU)

A. Kyrios w Drugiej Księdze Machabejskiej
B. Kyrios w Księdze Mądrości

BIBLIOGRAFIA

SUMMARY

ZUSAMMENFASSUNG