Posługiwania ludu Bożego. Studium z zakresu nowszej rosyjskiej teologii prawosławnej - KS. KRZYSZTOF STANIECKI

WSTĘP

Traktat eklezjologiczny w katolickiej dogmatyce można uznać za osiągnięcie nowszych czasów. Oficjalną linię jego rozwoju wytaczają dwa dokumenty kościel­nego nauczania: encyklika Piusa XII Mystyci Corporis Christi (1943) i Konstytucja Lumen Gentium Soboru Watykańskiego II. Natomiast w rosyjskiej teologii pra­wosławnej dogmatyczny traktat o Kościele nie jest czymś nowym. Teologowie epoki Piotra Wielkiego nie pozostawili wprawdzie takiego traktatu: nie stworzył go ani wzorujący się na Robercie Bellarminie Stefan Jaworski, ani wyraźnie protestantyzujący Teofan Prokopowicz. Zawiera go już podręcznik Ireneusza Falkowskiego, który sięga do prac Prokopowicza; nie pomija go także tradycyjna prawosławna teologia nazywana szkolną.

Podstawę różnych koncepcji w eklezjologii prawosławnej stanowi dogmat trynitarny i chrystologiczny oraz pneumatologia, w świetle której Kościół rozumie się jako wspólnotę (koinonia) na wzór Trójcy Świętej. W XIX w. dzięki wzrastają­cemu zainteresowaniu Pismem Św. i tradycją Ojców Kościoła następował wyraźny proces odradzania się eklezjologii. Szczególnie wartościowe myśli dla nowszej rosyjskiej eklezjologii dostrzegł Jewgienij Akwiłonow. Przedstawiając Kościół jako ciało Chrystusa wykorzystał on porównanie z żywym organizmem. Zbyt daleko idąca analogia między Kościołem a organizmem wyraźnie nie odpowiadała Aleksandrowi Katanskiemu. Sam Katanskij w szeregu artykułów postulował opra­cowanie eklezjologii opartej na idei mistycznego Ciała Chrystusa w powiązaniu z dogmatem trynitarnym, chrystologicznym, eschatologicznym, pneumatologicznym, a zwłaszcza z misterium paschalnym.

Powszechnie za najbardziej reprezentatywnych teologów nowszej rosyjskiej eklezjologii prawosławnej uważani są Aleksy Chomiakow, Sergiusz Bułgakow i Mikołaj Afanasjew. Chomiakow zapoczątkował nowy kierunek w eklezjologii rosyjskiej. W myśl encykliki patriarchów wschodnich z 1848 r. widział w Kościele duchowy organizm, ożywiany przez Ducha Świętego. Uczył, że jedność Kościoła-Ciała Chrystusa jest dziełem Ducha Świętego, który łączy wszystkich w miłości i wolności. Bułgakow rozwinął i zreinterpretował myśl Chomiakowa. Za najbardziej adekwatny opis Kościoła uważał biblijny obraz Ciała Chrystusa, które pojmował nie tylko historycznie, ale także w aspekcie przedwiecznego planu zbawczego całości stworzenia. Utożsamiał on też Kościół z mądrością Bożą, obejmującą swym zasięgiem również całość stworzenia. Afanasjew, którego przede wszystkim należy nazwać eklezjologiem, ujmuje Kościół w relacji do tajemnicy Eucharystii sprawowanej we wspólnocie lokalnej. Akcentuje ponadto pneumatologiczny wymiar Kościoła, czyli charyzmaty i posłu­giwanie realizujące się w pełni w lokalnym zgromadzeniu liturgicznym.

Do owocnej konfrontacji eklezjologii prawosławnej z eklezjologią katolicką doszło w związku z rozwojem katolickiej nauki o Kościele jako Mistycznym Ciele Chrystusa, a zwłaszcza po opublikowaniu dokumentów Soboru Watykańskiego II. Zarówno eklezjologia prawosławna, jak i oficjalne dokumenty nauczania Kościoła katolickiego zwróciły uwagę na miejsce i rolę laikatu w Kościele. Wątpliwości prawosławnych co do pewnych przemilczeń i niedopowiedzeń teologii katolickiej otrzymały odpowiedź, która w dużym stopniu może ich zadowolić.

Dokumenty Vaticanum II, a zwłaszcza Lumen Gentium, podkreśliły potrójne posługiwanie Chrystusa: jako Nauczyciela, Kapłana i Pasterza. Nauczycielskie, kapłańskie i pasterskie posługiwanie hierarchii jest udziałem w funkcjach Głowy Mistycznego Ciała. Lud wierny, tzn. zarówno pasterze jak i wierni uczestniczą w proroczej, kapłańskiej i królewskiej godności Chrystusa. Już sama soborowa formuła Ludu Bożego, stanowiącego Kościół, oznacza "powrót do źródeł", do doświadczeń pierwszych wieków chrześcijaństwa i przeżywania Kościoła mniej w wymiarze instytucjonalno-organizacyjnym, a bardziej jako wspólnoty. Potrójne posługiwanie hierarchii wiąże się z potrójnym uczestnictwem całego Ludu Bożego w tych samych funkcjach Chrystusa.

Eklezjologowie prawosławni reprezentujący nowszą rosyjską teologię według tego potrójnego posługiwania rozpatrują znaczenie laikatu w Kościele. Ponieważ zagadnienie posługiwań w Kościele zawiera w sobie złożony problem relacji między hierarchią a laikatem oraz ich jedności jako Ludu Bożego, a także problem ludzkiej struktury Kościoła i działania w nim Bożej łaski, stąd zagadnienie to należy do najbardziej istotnych dla katolickiej i prawosławnej eklezjologii. Kształtuje ono wizję Kościoła, która pozostaje nie tylko w sferze świadomości dogmatycznej. Odniesienia jej są konkretne, gdyż bardzo konkretna jest ziemska struktura Kościoła i misja, którą on ma w świecie do spełnienia. W dobie ekumenizmu problematyka eklezjologiczna należy do istotnych punktów w każdym międzywyznaniowym dialogu. Chrystus dobry Pasterz pragnął bowiem, aby wszyscy, którzy do Niego należą, byli zjednoczeni w jednej owczarni. Temat posługiwań w Kościele stanowi natomiast szczególną konkretyzację eklezjologicznych problemów w rozmowach ekumenicznych. Na potrzebę coraz głębszych i wszechstronnych studiów w tym zakresie wskazuje Dokument z Limy (1982).

W polskiej literaturze teologicznej dotychczas nie opracowano w sposób wystarczający tematu posługiwań Ludu Bożego w nowszej rosyjskiej teologii prawosławnej. Osobiście natknąłem się na problem posługiwań w Kościele, a zwłaszcza roli laikatu, przeglądając literaturę dotyczącą  staroobrzędowców. Staroobrzędowcy-popowcy są Kościołem o pewnej przewadze laikatu nad hierarchią. Przekazywanie władzy hierarchicznej było u nich bardzo bolesnym problemem jeszcze do połowy XX w. Zwróciło to moją uwagę na eklezjologię prawosławną i problem hierarchii w Kościele prawosławnym. Hierarchia i laikat stanowią przecież dwa nieprzeciwstawne korelatywy. Każdy hierarcha jest najpierw w Kościele laikiem, stąd pod pojęciem Ludu Bożego mieszczą się zarówno ci, którzy mają stopień hierarchiczny, jak i ci, którzy pozostają w stopniu laika.

Teologowie katoliccy wobec prawosławnych ujęć teologicznych zwykle przejawiają tendencję do zachowań skrajnych: krytycznych bądź entuzjastycznych lub starających się wykazać zgodność Wschodu i Zachodu w wielu teologicznych rozwiązaniach. Problem niniejszej rozprawy wiąże się z próbą ukazania specyficz­nej równowagi pomiędzy laikatem a hierarchią wewnątrz Ludu Bożego. Zamiar ten pociąga za sobą konieczność przeprowadzenia analizy, która pozwoliłaby wyodrębnić posługiwania będące funkcją hierarchii od tego, co jest wspólne całemu Ludowi Bożemu. Pewne pokrewne zagadnienia w twórczości trzech wybranych teologów, jak np. nieomylność nauczania Kościoła, prymat i nauczycielskie prerogatywy papiestwa, zagadnienie soborności (sobornost'), struktura charyzmatu i łaski wymagają osobnego opracowania. W niniejszej pracy uwzględni się je jednak o tyle, o ile w wyraźny sposób łączą się z problemem posługiwań Ludu Bożego. Celem studium jest bowiem możliwie pełne, ale zarazem syntetyczne przedstawienie problematyki posługiwań w Kościele. W nowszej rosyjskiej teologii prawosławnej temat wzajemnych relacji i powiązań między laikatem a hierarchią należy do najbardziej ważkich. Nie wydaje się to może zgodne z duchem prawosławia, lecz ze względu na samo sformułowanie tematu nie zostaną opracowane zagadnienia: bosko-ludzkiego źródła całego życia kościelnego, którym jest Chrystus, jak leż problem eschatologicz­nego wymiaru życia Kościoła. Może to narazić na zarzut zachodniego historycyzmu eklezjologicznego, który usiłuje umieścić Kościół pomiędzy końcem ziemskiej misji Chrystusa a czasem jego powrotu. Odpowiedzią może być stwierdzenie, że posługiwania w Kościele dotyczą właśnie doczesnego okresu życia Kościoła, który jest jednak wciąż czasem "obecności Chrystusa (...) dokonywanej przez epikletyczną moc Ducha Świętego.

Tematy poszczególnych rozdziałów niniejszego studium wskazują, że teologia prawosławna bynajmniej nie stanowi próby desakralizacji hierarchii, ale stara się raczej o sakralizację laikatu. Dla wszystkich członków Ludu Bożego początkiem i podstawą posługiwań jest chrzest oraz bierzmowanie.
Przekazana przez apostołów funkcja hierarchiczna przybiera ostatecznie postać trójstopniowej hierarchii. Zagadnienia te zostaną omówione w I rozdziale.
W rozdziale II przedstawi się prorocką funkcję Ludu Bożego. Centralne miejsce w prawosławnej świadomości zajmuje funkcja kapłańska, jednak czasowo wcześniejszym w nowszej rosyjskiej prawosławnej teologii jest problem nauczania. Sobór Watykański II, już nie mówiąc o poglądach protestanckich, podobnie stawia zagadnienie nauczania na pierwszym miejscu. Cały Lud Boży zobowiązany jest do strzeżenia prawdy objawionej i jej wyznawania. Głoszenie jej to wprawdzie główne zadanie hierarchii, ale nie w sposób wyłączny. Najlepiej rozpracowana w teologii prawosławnej, a też chyba dotychczas najobficiej omówiona w literaturze katolickiej, została funkcja kapłańska — przed­miot III rozdziału niniejszego opracowania. Zarówno w składaniu Najświętszej Ofiary, jak i sprawowaniu sakramentów ma udział cały Lud Boży. Ci jednak, którzy przewodniczą Kościołowi mają szczególne posługiwanie w Eucharyslii oraz innych sakramentach.
Trudno sprecyzować królewską funkcję Ludu Bożego i pasterskie posługiwanie oraz wiążące się z nimi zagadnienie prawa, władzy i jurysdykcji. Wierni nie są biernym przedmiotem władzy, ale celem troski i miłości pasterskiej. Na swój sposób laicy współdziałają też w tej dziedzinie z hierarchią. Posługiwanie pasterskie jest jednak ze wszystkich najbardziej hierarchiczne i stwarza też praktyczne i dogmatyczne problemy.

IV rozdział poświęcony będzie tym zagadnieniom.

Zakończenie będzie próbą zebrania merytorycznych elementów oceniających z poszczególnych rozdziałów. Nie powinno ich też zabraknąć w trakcie przepro­wadzanych analiz. W strukturze niniejszej pracy zastosowano bowiem porównawczy sposób przedstawienia poglądów poszczególnych teologów. Wskaże się też na momenty w pełni akceptowane przez dzisiejszą eklezjologię katolicką, jak i na pewne rozbieżności między ujęciem katolickim i prawosławnym.
Ustawicznie uwzględniać się będzie wartości ekumeniczne.

SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów      
Wstęp      

Rozdział I
Geneza posługiwań eklezjalnych

1. Sakramentalne źródło posługiwań
1.1. Włączenie w Kościół przez chrzest
1.2. Konsekracja przez bierzmowanie
2. Ukonstytuowanie się hierarchii
2.1. Apostołowie i ich następcy
2.2. Hierarchia trójstopniowa

Rozdział II
Posługiwanie prorockie      

1. Lud Boży w służbie prawdy objawionej
1.1. Lud stróżem prawdy
1.2. Lud wyznawcą prawdy
2. Głoszenie prawdy
2.1. Nauczycielska funkcja hierarchii
2.2. Pozahierarchiczne i parahierarchiczne przekazywanie prawdy

Rozdział III
Posługiwanie kapłańskie

1. Współudział ludu Bożego w funkcji kapłańskiej
1.1. Czynny udział zgromadzenia wiernych w składaniu ofiary eucharystycznej
1.2. Czynny udział zgromadzenia wiernych w sprawowaniu wszystkich pozostałych sakramentów
2. Specyficzność kapłańskiej funkcji hierarchii
2.1. Przewodniczenie Eucharystii jako przewodniczenie Kościołowi
2.2. Przewodniczenie Eucharystii jako podstawa do przewodniczenia w sprawowaniu wszystkich pozostałych sakramentów

Rozdział IV
Posługiwanie królewskie

1. Wierni, ale nie poddani
1.1. Rozmaite formy udziału wiernych w zarządzaniu sprawami Kościoła
1.2. Prawo w Kościele wobec przykazania miłości
2. Posługiwanie pasterskie
2.1. Kierownicza rola kleru
2.2. Trudności i niebezpieczeństwa związane z posługiwaniem pasterskim

Zakończenie   

Bibliografia   
Streszczenie (w j. rosyjskim)