Polskie biblioteki gimnazjalne w województwie śląskim w latach 1922–1939 oraz ich rola w kształtowaniu kultury czytelniczej ...

Z notatki wydawniczej :

W prezentowanej publikacji zobrazowano proces kształtowania się polskich księgozbiorów szkolnych na terenach, na których wcześniej funkcjonowały biblioteki gromadzące piśmiennictwo niemieckie.

Zasięg terytorialny i chronologiczny wyznaczają granice województwa śląskiego w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Zbiory niemieckie charakteryzowane są jedynie w celach porównawczych, przede wszystkim w rozdziałach poruszających kwestie stanu ilościowego bibliotek szkolnych. W części poświęconej polityce gromadzenia zbiorów można wyróżnić trzy grupy zagadnień: wytyczne ministerialne i wojewódzkie (śląskie) kształtujące proces gromadzenia, źródła finansowania księgozbiorów szkolnych w dwudziestoleciu międzywojennym i sposoby pozyskiwania materiałów bibliotecznych do bibliotek szkolnych. Analizie poddano także poziom opracowania formalnego i rzeczowego zbiorów, ich stan ilościowy oraz zawartość treściową. Starano się wykazać zależność pomiędzy różnorodnością stosowanych form udostępniania a popularyzacją biblioteki i słowa pisanego, realizowaną z wykorzystaniem różnorodnych metod i środków. W ostatniej części monografii przedstawiono wpływ księgozbiorów na kształtowanie kultury czytelniczej uczniów.

WSTĘP [fragmenty] :

W toku historycznego rozwoju wykształciły się różne rodzaje bibliotek oraz ich specyficzne zadania. Na przebieg tego procesu oddziaływały róż­nicujące się formy społecznego obiegu książek, potrzeby użytkowników, zmiany w nauce i technice wpływające na miejsce i rolę bibliotek w spo­łeczeństwie oraz pojawiające się nowe formy materiałów gromadzonych, przechowywanych i udostępnianych przez biblioteki. Biblioteka jako instytucja usługowa, upowszechniając dorobek myśli ludzkiej, współdziała w rozwoju nauki, gospodarki, kultury i oświaty. Do jej ustawowych zadań należy planowe gromadzenie i uzupełnianie księgozbiorów, opracowywanie ich według obowiązujących norm i przepisów, przechowywanie i ochrona materiałów bibliotecznych, ich udostępnianie oraz informowanie o zbiorach własnych i zasobach innych bibliotek. Na podstawie różnych kryteriów współcześnie wyodrębnia się wiele kategorii bibliotek. Biblioteki szkolne, będące bibliotekami specjalnymi i niesamoistnymi, przeznaczonymi dla uczniów i nauczycieli, są organicznie związane z daną szkołą...

Początki bibliotek szkolnych sięgają starożytności. Najwcześniejsze biblioteki były związane z ośrodkami kultu religijnego w Mezopotamii. W Grecji księgozbiory znajdowały się w szkołach filozoficznych, gimnazjach i wyższych szkołach lekarskich. W średniowiecznej Europie niewielkie biblioteki działały w szkołach katedralnych i klasztornych. W XII wieku w związku z rozwojem uniwersytetów organizowano biblioteki przy wydziałach, kolegiach i bursach uniwersyteckich. W wiekach nowożytnych biblioteki szkolne odegrały istotną rolę jako narzędzie nauczania i wychowania w gimnazjach humanistycznych, w kolegiach jezuitów i pijarów. W Polsce pierwsze biblioteki szkolne funkcjonowały przy szkołach katedralnych. Zarówno biblioteki kapitulne, jak i klasztorne służyły kształceniu kleru. W XV wieku w Akademii Krakowskiej — podobnie jak w Europie w XII wieku — organizowano przy poszczególnych kolegiach księgozbiory, zawierające w dużej części podręczniki szkolne. W okresie Odrodzenia dydaktyka humanistyczna i reformacyjna wyznaczyła bibliotece poważną rolę w szkole średniej. Przeprowadzona w XVIII wieku reforma Komisji Edukacji Narodowej a także wpływy Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Izby Edukacji Księstwa Warszawskiego i Komisji Oświecenia Królestwa Kongresowego zadecydowały o charakterze bibliotek szkolnych oraz o powszechności ich użytkowania. W konsekwencji długotrwałej niewoli i antypolskiej działalności zaborców oraz spustoszeń I wojny światowej stan bibliotek szkolnych w Polsce na początku lat 20. XX wieku był katastrofalny.

Zakres tematyczny pracy obejmuje polskie biblioteki szkół średnich ogólnokształcących w województwie śląskim. Uwagę skoncentrowano na księgozbiorach uczniowskich tych bibliotek. Podstawowym celem jest ukazanie biblioteki szkolnej jako placówki społecznej pełniącej funkcję kulturo­twórczą oraz zobrazowanie jej wpływu na kształtowanie kultury czytelniczej uczniów, przyszłych twórczych członków społeczeństwa, przygotowanych do uczestnictwa w kulturze. Starano się wskazać zależność pomiędzy sta­nem ilościowym, zawartością treściową, formami udostępniania i promowa­nia księgozbiorów a możliwościami modelowania kompetencji i preferencji czytelniczych dzieci i młodzieży. Charakterystyka księgozbiorów nauczy­cielskich znalazła miejsce w rozdziałach poruszających kwestie dostępności zgromadzonych dzieł i ich wykorzystania przez uczniów.

Zasięg terytorialny i chronologiczny wyznaczają granice województwa śląskiego w okresie dwudziestolecia międzywojennego. W rozprawie analizo­wane są księgozbiory szkolne placówek funkcjonujących na terenie Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego w latach 1922—1939. W odniesieniu do Śląska Cieszyńskiego dolna granica chronologiczna została przesunięta na rok 1919, gdyż w momencie przejmowania Górnego Śląska przez Polskę w 1922 roku Śląsk Cieszyński już od czterech lat pozostawał pod rządami polskimi.

Celem rozprawy jest zobrazowanie procesu kształtowania się polskich księgozbiorów szkolnych na terenach, gdzie dotychczas funkcjonowały biblioteki gromadzące piśmiennictwo niemieckie. Zbiory niemieckojęzyczne charakteryzowane są jedynie w celach porównawczych, przede wszystkim w rozdziałach poruszających kwestie stanu ilościowego bibliotek szkolnych. W pracy podjęto problematykę bibliotek szkolnych w aspekcie funkcjonalnej nauki o książce, wywodzącej się z rozumienia biblioteki jako instytucji spełniającej określone funkcje społeczne (badawcze, rozwojowe, rekreacyjne), polegające na gromadzeniu, opracowaniu, udostępnianiu dokumentów oraz in­formowaniu o nich. Podstawowymi elementami składowymi tak rozumianej biblioteki (jako systemu uwarunkowanego siłami wewnętrznymi, tj. organi­zacją biblioteki, i zewnętrznymi, czyli jej otoczeniem społecznym) są zorga­nizowane zbiory biblioteczne, użytkownicy (czytelnicy), aparat biblioteczny (katalogi, kartoteki itp.) oraz bibliotekarze i lokal wraz z wyposażeniem. Koncepcja ta została stworzona przez grupę badaczy zwanych za granicą „polską szkolą bibliologiczną"...

W badaniach nad księgozbiorami szkolnymi województwa śląskiego w latach 1922—1939 wykorzystano źródła do badań księgozbiorów historycznych zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie. Były one przedmiotem kwerendy archiwalnej i bibliotecznej. Niezwykle cenne okazały się źródła archiwalne, wśród których szcze­gólne znaczenie miały dokumenty władz oświatowych (MWRiOP oraz WOP): rozporządzenia, okólniki, komunikaty, spisy literatury zalecanej do nauki poszczególnych przedmiotów, korespondencja z instytucjami wy­dawniczymi i księgarskimi. Z dokumentacji szkolnej wykorzystano głów­nie zachowane sprawozdania: dyrekcji szkół średnich ogólnokształcących, opiekunów i wychowawców klas, kółek i organizacji uczniowskich, spra­wozdania z posiedzeń rad pedagogicznych, rodzicielskich i z konferencji powizytacyjnych. Istotnym źródłem okazały się nieliczne zachowane spra­wozdania bibliotek szkolnych, wykazy nabytków, inwentarze i preliminarze budżetowe oraz regulaminy. Wśród źródeł publikowanych istotne dla badań były rozporządzenia władz szkolnych i wojewódzkich regulujące różne aspekty działalności bibliotek szkolnych, ustawy i akty prawne określające ustrój szkolnictwa, programy nauczania i statuty szkół. Ponadto uwzględniono publi­kowane sprawozdania dyrekcji szkół średnich ogólnokształcących oraz opracowania członków grona pedagogicznego poruszające kwestie bibliotek i czytelnictwa. Wykorzystano także wydawnictwa zwarte i ciągłe ukazują­ce się w badanym okresie, zamieszczające reklamy, wzmianki o nowościach wydawniczych i księgarskich, recenzje książek, przyczynki do badań nad preferencjami i kompetencjami czytelniczymi młodzieży szkolnej oraz informacje na temat form promocji słowa pisanego.

Cenne źródło stanowiły też katalogi adnotowane z różnych dyscyplin naukowych, zarysy literatur i spisy książek polecanych do szkół i bibliotek oraz księgi pamiątkowe szkół. Posiłkowano się również opracowaniami naukowymi...

W pracy analizowano problematykę miejsca bibliotek szkolnych w dydaktyce i polityce oświatowej dwudziestolecia międzywojennego. W części poświęconej polityce gromadzenia zbiorów można wyróżnić trzy zasadnicze grupy zagadnień: wytyczne ministerialne i wojewódzkie (śląskie) kształtujące proces gromadzenia, źródła finansowania księgozbiorów szkol­nych w dwudziestoleciu międzywojennym i sposoby pozyskiwania materiałów bibliotecznych do bibliotek szkolnych. Analizie poddano także poziom opracowania formalnego i rzeczowego zbiorów, ich stan ilościowy oraz zawartość treściową. Starano się wykazać zależność pomiędzy różnorodnoś­cią, stosowanych form udostępniania a popularyzacją biblioteki oraz słowa pisanego, realizowaną z wykorzystaniem różnorodnych metod i środków. W ostatniej części pracy przedstawiono wpływ księgozbiorów na kształto­wanie kultury czytelniczej uczniów.

SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów

Wstęp

Rozdział I

Miejsce bibliotek szkolnych w dydaktyce i polityce oświa­towej dwudziestolecia międzywojennego

Rozdział II

Organizacja gromadzenia zbiorów w bibliotekach szkol­nych (zasady doboru, źródła pozyskiwania, finansowanie)

Rozdział III

Opracowanie zbiorów bibliotecznych, ich stan ilościowy i jakościowy

Rozdział IV

Organizacja udostępniania zbiorów jako forma promocji książki i biblioteki

Rozdział V

Kształtowanie kultury czytelniczej uczniów

Zakończenie

Aneks

Bibliografia

Summary
Zusammenfassung


WYKAZ SKRÓTÓW :

AP — Archiwum Państwowe
KSKC — Komisja Szkolna Księstwa Cieszyńskiego
LMiK — Liga Morska i Kolonialna
LOPP — Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej
MWRiOP — Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
TCL — Towarzystwo Czytelni Ludowych
UWŚl — Urząd Wojewódzki Śląski
WOP — Wydział Oświecenia Publicznego
ZBP — Związek Bibliotekarzy Polskich
ZNP — Związek Nauczycielstwa Polskiego


WYKAZ TABEL :

Tabela 1. Stan ilościowy księgozbiorów szkół średnich ogólnokształcących w roku szkolnym 1924/1925
Tabela 2. Stan ilościowy księgozbiorów uczniowskich i nauczyciel­skich szkół średnich ogólnokształcących w latach 1926/1927 i 1927/1928
Tabela 3. Stan ilościowy księgozbiorów szkół średnich ogólnokształcących państwowych, komunalnych i prywatnych w latach 1926/1927 i 1927/1928
Tabela 4. Stan ilościowy i treściowy bibliotek uczniowskich w szkołach średnich ogólnokształcących w roku szkolnym 1928/1929
Tabela 5. Rozwój bibliotek szkolnych w Państwowym Gimnazjum w Szarleju [ obecnie Piekary Śląskie ]
Tabela 6. Rozwój bibliotek szkolnych Państwowego Gimnazjum w Katowicach [ Katowice ]
Tabela 7. Rozwój bibliotek szkolnych Miejskiego Gimnazjum Męskiego im. M. Kopernika w Katowicach
Tabela 8. Rozwój bibliotek szkolnych Komunalnego Gimnazjum Koedukacyjnego im. Stanisława Staszica w Rudzie Śląskiej [ Ruda Śląska ]
Tabela 9. Rozwój bibliotek szkolnych Komunalnego Gimnazjum Męskie­go im. Jędrzeja Śniadeckiego i Żeńskiego im. Marii Konopnickiej w Siemianowicach Śląskich (oraz Gimnazjum Męskiego i Żeńskiego po rozdziale) [Siemianowice Śląskie]
Tabela 10. Rozwój bibliotek szkolnych Państwowego Gimnazjum w Biel­sku [ obecnie Bielsko - Biała ]
Tabela 11. Rozwój bibliotek szkolnych Państwowego Gimnazjum im. Antoniego Osuchowskiego w Cieszynie [ Cieszyn ]
Tabela 12. Rozwój bibliotek szkolnych Miejskiego Gimnazjum Żeńskiego w Katowicach
Tabela 13. Rozwój bibliotek szkolnych w Państwowym Gimnazjum z językiem wykładowym niemieckim w Bielsku
Tabela 14. Rozwój bibliotek szkolnych Państwowego Gimnazjum im. Księ­cia Jana Opolskiego w Tarnowskich Górach [ Tarnowskie Góry ]
Tabela 15. Periodyki abonowane przez świetlice (czytelnie) szkolne w gimnazjach województwa śląskiego (pominięto tytuły prenumerowa­ne przez 1—4 szkół)
Tabela 16. Periodyki abonowane przez gimnazja województwa śląskie­go w roku 1938 (pominięto tytuły prenumerowane przez 1-4 szkół)
Tabela 17. Struktura treściowa zbiorów czytanych przez młodzież szkół średnich ogólnokształcących województwa śląskiego w roku szkolnym 1928/1929 (stan na XII 1928)
Tabela 18. Stan ilościowy czytelnictwa w szkołach średnich ogólnokształcących województwa śląskiego w wybranych latach