Stratygrafia pyłkowa i historia roślinności interglacjału mazowieckiego i starszej części zlodowacenia liwca w zachodniej ...

Jest to opracowanie monograficzne poświęcone przemianom roślinności i klimatu w interglacjale mazowieckim i starszej części zlodowacenia Liwca na obszarze zachodniej i środkowej części Wyżyn Polskich.
Krajobraz leśny tej części Polski był zróżnicowany lokalnie, co dokumentują bogate dane pyłkowo-sporowe z 12 profili osadów organicznych.
Dane te, a także skład szczątków makroskopowych roślin oraz różnorodność zielenic z rodzaju Pediastrum podkreślają też wyraźne zmiany trofii w niektórych jeziorach.

WSTĘP

Interglacjał mazowiecki (Mindel-Riss, holsztyński, Hoxnian, Praclaux, lichwiński, aleksandryjski) jest ciepłym piętrem środkowego plejstocenu, korelowanym z 11 poziomem tlenowym w rdzeniach głębokomorskich (SHACKLETON, OPDYKE, 1973).
Według różnych autorów czas jego trwania szacowano od 15—16 tys. lat (MÜLLER, 1974) do 200 tys. lat (RÓŻYCKI, 1978). Nowsze badania wskazują na około 20—50 tys. lat (MOJSKI, 1993; KRUPIŃSKI 1995 a; WOJTANOWICZ, 1995).
Osady organiczne interglacjału mazowieckiego są znane z wielu stanowisk w Europie, np. Marks Tey (TURNER, 1970; ROWE i in., 1999), Tye Green (BOREHAM i in., 1999), Praclaux Crater (BEAULIEU, REILLE, 1995; REILLE, BEAULIEU, 1995; REILLE i in., 2000), Pritzwalk i Granzin (ERD, 1970), Tornskov (ANDERSEN, 1963).
Historia badań palinologicznych osadów tego interglacjału ma też swoją długą historię w Polsce. Pomimo tego, że stanowiska osadów organicznych są licznie udokumentowane na terenie naszego kraju, większość opracowań nie ma wystarczająco gęstego opróbowania profilów, które pozwalałyby na szczegółowe interpretacje i porównania między różnymi regionami kraju.
Jedynym obszarem, dla którego wykonano szczegółowe badania osadów organicznych tego interglacjału, jest Podlasie. Liczne sukcesje pyłkowe zostały tam udokumentowane przez KRUPIŃSKIEGO (1988 a,b, 1993, 1995 a,b,c, 1996 a,b, 1997, 2000), KRUPIŃSKIEGO, LINDNERA (1991), KRUPIŃSKIEGO, NITYCHORUKA (1991), KRUPIŃSKIEGO i in. (1986, 1988) oraz, w mniejszym zakresie, przez BIŃKĘ, NITYCHORUKA (1995, 1996) oraz BIŃKĘ i in. (1996, 1997).
Szczegółowego opracowania doczekało się też stanowisko Brus we wschodniej Polsce (PIDEK, 2003) oraz kilka innych, np. Wylezin (DYAKOWSKA, 1953), zbadany powtórnie przez KRUPIŃSKIEGO i in. (2004 b). Liczne prace powstały w połowie XX wieku, a więc w okresie, w którym pyłek Taxus nie był oznaczany. Mimo wielu, bo około 70 stanowisk wraz z opracowaniami ekspertyzowymi (MAMAKOWA, 2003), stopień poznania sukcesji interglacjału mazowieckiego, zwłaszcza na niektórych obszarach, wcale nie jest wystarczający.
W większości prac brak też opracowań szczątków makroskopowych roślin. Analiza ta jest ważnym uzupełnieniem analizy pyłkowej, ponieważ pozwala na oznaczenie wielu taksonów do poziomu gatunku, również takich, które nie są oznaczane w analizie pyłkowej, oraz jest dobrym wskaźnikiem obecności danego taksonu in situ (TOBOLSKI, AMMANN, 2000).
Istotnym zagadnieniem w historii przemian roślinności są badania osadów organicznych zlodowacenia, które nastąpiło po interglacjale mazowieckim.
Nazwa tego zlodowacenia, a przede wszystkim sposób jego ujmowania jest w chwili obecnej przedmiotem szerokiej dyskusji. W niniejszej pracy oparto się na podziale stratygraficznym czwartorzędu, zaproponowanym przez LINDNERA (1984, 1992), który starszy, przedmaksymalny stadiał w obrębie zlodowacenia środkowopolskiego (G III-2 według RÓŻYCKIEGO, 1972; modliński według BARANIECKIEJ, 1984) określił mianem zlodowacenia liwca. Zlodowacenie to obecnie uznaje wielu geologów i palinologów (BARANIECKA, 1990; LINDNER, 2005; LINDNER, MARCINIAK, 2008; LINDNER, MARKS, 1995, 1999; LINDNER i in., 1995, 2002 a,b, 2004; LISICKI, 2003; MAMAKOWA, 2003; BER, 2000, 2006; BER i in., 2005).
Jego wydzielanie jest też zgodne z wytycznymi zawartymi w obecnie obowiązującej Instrukcji do „Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000” (2004). Nazwa i ranga tej jednostki została utrzymana również w najnowszym podziale stratygraficznym plejstocenu, zaproponowanym przez BERA i in. (2007), w którym interglacjał mazowiecki (mazowsze) i zlodowacenie liwca stanowią najstarszą część kompleksu środkowopolskiego.

Nie wszyscy badacze czwartorzędu akceptują jednak przytoczone tu poglądy. W podziale stratygraficznym, proponowanym przez MOJSKIEGO (1993, 2005), zlodowacenie liwca nie jest wydzielane, stadiał przedmaksymalny, stadiał maksymalny (zlodowacenie odry s.s.) i stadiał warty są zaliczane do zlodowacenia odry.
Podobne poglądy odnośnie do rangi wymienionych jednostek wyraża między innymi KRUPIŃSKI (1995 a) oraz WINTER, URBAŃSKI (2007).
Mimo wielu lat badań tylko nieliczne stanowiska osadów organicznych mają udokumentowaną sukcesję pyłkową starszej części zlodowacenia, które nastąpiło po interglacjale mazowieckim.
Najpełniej osady glacjalne są wykształcone w Ossówce i Hrudzie (KRUPIŃSKI, 1995 a, 2000), zarejestrowano je także między innymi w stanowisku Nowiny Żukowskie (DYAKOWSKA, 1952), Adamówka (BIŃKA i in., 1987), Poznań (WINTER, 1991), Krzyżewo (JANCZYK-KOPIKOWA, 1996), Kaliłów (BIŃKA, NITYCHORUK, 1996), Przasnysz (MAMAKOWA, 1998), Konieczki (NITA, 1999) i Brus (PIDEK, 2003).
Niniejsza praca jest kontynuacją badań prowadzonych na terenie południowej Polski od lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Efektem tych zainteresowań było opracowanie między innymi flor interglacjału mazowieckiego z Konieczek (NITA, 1999), położonych na obszarze Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej.
Sukcesja pyłkowa miała tam wiele interesujących cech, które odbiegały nieco od sukcesji stratotypowych. Jedną z nich były np. wyjątkowo wysokie wartości pyłku cisa (Taxus).
Celem autorki było opracowanie innych flor tego interglacjału i sprawdzenie, czy tak wysokie wartości pyłku Taxus są tylko cechą lokalną, czy też są może typowe dla całego obszaru Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej.
Inną cechą sukcesji z Konieczek był dość gwałtowny wzrost udziału pyłku brzozy (Betula alba t.) w schyłkowej części świerkowo-olszowego odcinka profilu przed pojawieniem się pyłku Taxus, duża rola brzozy w środkowej fazie intrainterglacjalnego ochłodzenia, a także bardzo wyraźny spadek wartości pyłku graba (Carpinus) w starszej części III okresu pyłkowego według podziału JANCZYK-KOPIKOWEJ (1991).
W trakcie zbierania materiałów nadarzyła się okazja rozszerzenia obszaru badań o stanowisko Białe Ługi, położone w południowej części Wyżyny Kieleckiej, w Górach Świętokrzyskich.
Już niemal w ostatniej chwili otworzyła się możliwość pobrania prób z terenu miasta Katowice, a więc z obszaru silnie zurbanizowanego i niemożliwego do penetracji za pomocą wierceń geologicznych w inny sposób, jak tylko przy okazji prac budowlanych.
Pozwoliło to na dalsze poszerzenie terenu badań o Wyżynę Śląską.

W niniejszej pracy jest używany termin „czwartorzęd”, ponieważ po latach dyskusji nazwa ta została utrzymana (BER, MARKS, 2004; BER i in., 2007; MARKS, 2005, 2006, 2007).

SPIS TREŚCI :

1. Wstęp

2. Obszar badań

2.1. Wyżyna Śląsko-Krakowska
2.1.1. Wyżyna Woźnicko-Wieluńska
2.1.2. Wyżyna Śląska
2.2. Wyżyna Małopolska
2.2.1. Wyżyna Kielecka

3. Metody badań

3.1. Pobieranie prób
3.2. Analiza osadu
3.3. Analiza pyłkowa
3.4. Analiza szczątków makroskopowych roślin
3.5. Prezentacja wyników

4. Lokalna stratygrafia pyłkowa

4.1. Lokalne poziomy pyłkowe
4.2. Korelacja lokalnych poziomów pyłkowych

5. Historia roślinności lądowej na obszarze zachodniej i środkowej części Wyżyn Polskich

5.1. Interglacjał mazowiecki
5.1.1. I okres pyłkowy
5.1.2. II okres pyłkowy
5.1.3. III okres pyłkowy
5.1.4. IV okres pyłkowy
5.2. Zlodowacenie liwca

6. Historia roślinności wodnej i szuwarowej

6.1. Stanowisko Raków
6.2. Stanowisko Malice
6.3. Stanowisko Wielki Bór
6.4. Stanowisko Katowice
6.5. Stanowisko Białe Ługi

7. Wahania poziomu wody w jeziorach

8. Korelacja lokalnych poziomów pyłkowych z regionalnymi poziomami pyłkowymi według KRUPIŃSKIEGO (2000)

9. Uwagi o klimacie interglacjału mazowieckiego i starszej części zlodowacenia liwca na podstawie danych paleobotanicznych

9.1. Interglacjał mazowiecki
9.2. Zlodowacenie liwca

10. Wnioski

Podziękowania

Literatura

Plansze

Summary
Zusammenfassung