Przymierze miłości małżeńskiej". Jana Pawła II idea małżeństwa kanonicznego - KS. ANDRZEJ PASTWA

Z notatki wydawniczej :

W dobie postępującej fragmentaryzacji wiedzy, mnożenia perspektyw poznawczych, teorii i wizji, skutkujących niejednokrotnie utratą z pola widzenia godności osoby ludzkiej i sensu jej bytowania, odbiorca nasyconej chrześcijańskim personalizmem nauki papieża Jana Pawła II o małżeństwie doświadcza czegoś zgoła odmiennego. Dość powiedzieć, że już w autorskim cyklu katechez: Mężczyzną i niewiastą stworzył ich (1981–1984) uderza przenikliwość myśli wielkiego pasterza i nauczyciela.
W odniesieniu zaś do kanonicznego prawa małżeńskiego: z jednej strony prawodawstwo kodeksów łacińskiego (1983) i wschodniego (1990), z drugiej strony specjalne magisterium papieskie ogłaszane w corocznych przemówieniach do Roty Rzymskiej (1979–2005), czyli owo szczególne świadectwo wierności hermeneutyce Soboru tudzież realizowanego programowo sojuszu duszpasterstwa i prawa, znakomicie wpisują się w nakreślony przez Vaticanum II program permanentnej „odnowy zachowującej ciągłość”.
Podjęta w książce próba metodycznej weryfikacji hipotezy o istotnym wkładzie Jana Pawła II w rozwój kanonicznej doktryny małżeńskiej każe skupić uwagę na trzech obszarach myśli papieża: idei filozofa i teologa, idei najwyższego prawodawcy oraz idei najwyższego sędziego kościelnego.
O kompletności takiej perspektywy badawczej najlepiej świadczy fakt, że wskazane obszary ideowe okazują się komplementarne. Tym wyraziściej rysuje się konkluzja przeprowadzonych badań: niekwestionowanym osiągnięciem papieża-nauczyciela personalizmu jest reintegracja podstawowych prawd soborowej teologii małżeństwa wokół paradygmatycznej formuły „przymierza miłości małżeńskiej”. To w tej formule konsekwentnie i systematycznie prowadzony wykład papieski ujawnia strukturalną zasadę leżącą u podstaw normatywnego opisu małżeństwa oraz klucz do adekwatnej sędziowskiej interpretacji/aplikacji obowiązujących przepisów prawa małżeńskiego. Niniejsze ustalenia przynoszą odpowiedź na pytanie, dlaczego rozwinięta i pogłębiona w duchu soborowym idea małżeństwa kanonicznego stanowi – wśród wielu innych, niezliczonych dokonań – wybitne dzieło Jana Pawła II, papieża, który program swego pontyfikatu zawarł w orędziu: człowiek – małżeństwo – rodzina są pierwszą drogą Kościoła.


O Autorze :

Andrzej Pastwa, ks. dr hab. prof. UŚ, (ur. 1960), absolwent Wydziału Prawa Kanonicznego i Świeckiego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1991). Na tymże Wydziale uzyskał stopień naukowy doktora nauk prawnych w zakresie prawa kanonicznego (1995) oraz stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych w zakresie prawa kanonicznego – prawo małżeńskie (2008). W latach 1999-2001 wykładowca w Wyższym Śląskim Seminarium Duchownym; od 2001 r. adiunkt, a od 2008 r. kierownik Zakładu Prawa Kanonicznego na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Śląskiego.
Od 1992 r. notariusz, a od 2004 r. sędzia w Sądzie Metropolitalnym w Katowicach. Jest członkiem Consociatio Internationalis Studio Iuris Canonici Promovendo, Stowarzyszenia Kanonistów Polskich oraz Komisji ds. Stosunków Polsko-Czeskich i Polsko-Słowackich PAN. W swoim dorobku naukowym posiada m. in. monografie: Prawne znaczenie miłości małżeńskiej (Katowice 1999), Istotne elementy małżeństwa. W nurcie odnowy personalistycznej (Katowice 2007) oraz „Przymierze miłości małżeńskiej”. Jana Pawła II idea małżeństwa kanonicznego (Katowice 2009).


WSTĘP :

Dwa świadectwa o papieżu Janie Pawle II. Pierwsze, wydane przez Jego następcę na Stolicy Piotrowej Benedykta XVI: „Żaden papież nie pozostawił nam tak wielkiej liczby tekstów jak on; żaden z poprzednich papieży nie mógł jak on podróżować po całym świecie i bezpośrednio przemawiać do ludzi na wszystkich kontynentach.
Na koniec przyszło mu iść drogą cierpienia i milczenia. Zachowaliśmy w pamięci niezatarte obrazy z Niedzieli Palmowej, kiedy to papież z gałązką oliwną w dłoni, z widocznym cierpieniem błogosławił nam z okna w imię Chrystusa, który wkrótce miał wkroczyć na drogę krzyżową. [...]
Ojciec Święty przez swoje słowa i dzieła obdarzył nas wielkimi darami”. I drugie świadectwo — wspomnienie nuncjusza apostolskiego w Polsce arcybiskupa Józefa Kowalczyka: „W roku 1983, Ojciec Święty przed podpisaniem Kodeksu prawa kanonicznego stwierdził: »ja muszę doskonale poznać treść tego dokumentu «. Stworzył specjalną komisję. Odbywały się okresowe spotkania z Ojcem Świętym, na których czytano kanon po kanonie i prowadzono dyskusje na temat sformułowań, które wyrażone w języku prawniczym nie musiały być zrozumiałe dla wszystkich.
Tą drogą Ojciec Święty poznał i przedyskutował wszystkie zapisy Kodeksu prawa kanonicznego [...].
Potem napisał do niego wstęp, własnoręcznie z pewnymi wykropkowanymi miejscami, prosząc, aby specjaliści dokonali niezbędnych uzupełnień.
Wprowadzenie do kodeksu z 1983 roku jest zatem tekstem napisanym przez Jana Pawła II w duchu soborowym z pominięciem stylu bizantyjskiego czy barokowego, jaki cechował wcześniejszy wstęp.
Wczytując się w te nader żywe i barwne świadectwa bliskich współpracowników Papieża Polaka, zyskujemy być może jedną z ważniejszych odpowiedzi na pytanie: kim był, kim jest i kim pozostanie dla nas Jan Paweł II?
Z niniejszych wspomnień wyłania się obraz opatrznościowego Pasterza przełomu tysiącleci, który świadomy licznych bolączek i dehumanizacyjnych zagrożeń doby obecnej (obok pozytywnego dorobku współczesnej kultury), stawiał sobie konsekwentnie jeden podstawowy cel: dotrzeć z Dobrą Nowiną do każdego człowieka.
Nie jest więc dziełem przypadku, że ów Pasterz, zatroskany o kontynuację dzieła „odnowy” Soboru Watykańskiego II, niestrudzony egzegeta „znaków czasu” — świadomy tempa przemian społecznych i kulturowych zachodzących we współczesnym świecie — był szczególnie predysponowany, by stać się wyrazicielem i obrońcą idei godnych Proroka naszych czasów. Tylko papież otwierający swój pontyfikat pełną wiary w odkupionego człowieka encykliką Redemptor hominis (1979) mógł z taką ostrością stawiać niepokojącą diagnozę naszych czasów: „kryzysu wokół zagadnienia prawdy”. Tylko gorliwy apostoł humanizmu, autor optymistycznej „teologii ciała” objaśnianej w niezapomnianym cyklu katechez małżeńskich: Mężczyzną i niewiastą stworzył ich (1981—1984), miał wyjątkowy tytuł do tego, by — w ślad za przytoczoną tezą encykliki Veritatis splendor (1993) — otwarcie i bez ogródek identyfikować zjawisko narastania problemów wokół instytucji małżeństwa i rodziny jako najbardziej jaskrawy przejaw wymienionego „kryzysu prawdy”.
Bezpośredni asumpt do uczczenia niniejszym opracowaniem pamięci wielkiego Polaka Karola Wojtyły — Ojca Świętego Jana Pawła II dało nietrudne skądinąd do zweryfikowania przeświadczenie, że nic tak dobrze, jak papieskie umiłowanie prawdy wraz z pieczołowicie dokonywaną lekturą „znaków czasu”, nie tłumaczy niebywałej wręcz ekspansji idei w nauce de matrimonio, jaką nam pozostawił. Tej ważnej — jak się wydaje — konstatacji już na wstępie wypada nadać kształt hipotezy roboczej o niebagatelnym wkładzie Jana Pawła II w rozwój doktryny małżeńskiej w trzech kluczowych obszarach: chrześcijańskiej antropologii, teologii i prawa kanonicznego.
Logiczną konsekwencją przyjętych supozycji będzie skupienie uwagi na soborowym i posoborowym Magisterium o osobie ludzkiej i małżeńskiej „komunii osób” — ze szczególnym uwzględnieniem całego okresu pontyfikatu Jana Pawła II. Stąd też będzie wynikać dążenie do zachowania właściwej proporcji w doborze materiału źródłowego.
Składają się nań m.in. dokumenty ostatniego Soboru, a zwłaszcza wspomniana Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, encykliki, przemówienia i dokumenty papieskie, wśród których ważne miejsce winny zająć adhortacja Familiaris consortio (1981), wspomniany cykl katechez małżeńskich, listy apostolskie: Mulieris dignitatem (1988) i Gratissimam sane (1994), czy w końcu encyklika Evangelium vitae (1995).
Przedmiotem analiz będzie również — i to w możliwie szerokim zakresie — specjalne magisterium papieskie skierowane do świata kanonistyki (zwłaszcza przedstawicieli orzecznictwa kościelnego), a mianowicie przemówienia Jana Pawła II do Roty Rzymskiej z lat 1979—2005. Z kolei penetracja bogatej literatury teologicznej i kanonistycznej wymaga przyjęcia nieodzownych założeń metodologicznych. O ile przedmiot badań w pełni uzasadnia wykorzystanie w pracy szeroko pojętych metod: analitycznej (m.in. analityczno-porównawczej czy analityczno-krytycznej) oraz syntetyczno-opisowej, o tyle uznanie odrębności metody kanonistycznej od teologicznej domagać się będzie uwzględnienia — w dwóch wydzielonych obszarach analiz — własnej specyfiki zarówno egzegezy i hermeneutyki teologicznej, jak i hermeneutyki kanonistycznej.
Tytuł opracowania: Przymierze miłości małżeńskiej wskazuje na ważną, choć nie zawsze dość konsekwentnie promowaną, teologiczną prawdę o konstytuowaniu się nierozerwalnego związku mężczyzny i kobiety: to Trójjedyny Bóg — każdorazowo i niezmiennie — wychodzi z inicjatywą przymierza, obdarza dwoje oblubieńców łaską powołania do małżeństwa i zaprasza ich do przymierza miłości z sobą — przymierza, budowanego na podwalinach świadomego i wolnego wyboru nupturientów w momencie wyrażania zgody małżeńskiej. Owszem, Bożą aktywność w konstytuowaniu się tego „świętego związku” (z samej natury) wyraża najdobitniej — w małżeństwie chrześcijańskim — bezpośrednie działanie Chrystusa, który wprowadza miłosną jedność ochrzczonych małżonków w samo centrum Jego Przymierza z Kościołem.
Podtytuł opracowania jest świadectwem tego, jak wielką rolę w małżeńskiej doktrynie Jana Pawła II odgrywa formuła „przymierza miłości małżeńskiej”. Usytuowanie tej formuły w węzłowym 11. numerze adhortacji apostolskiej Familiaris consortio podpowiada, że optymalnego do niej komentarza należy szukać na kolejnych stronach papieskiego dokumentu. Gruntownej przeto analizy wymagać będą dalsze wypowiedzi Jana Pawła II, jak ta, że caritas małżeńska określa radykalnie istotę i zadania małżeństwa, albo że miłość ta jest wewnętrzną zasadą, trwałą mocą i ostatecznym celem prawdziwej osobowej komunii mężczyzny i kobiety.
Tak zarysowany kierunek studium zostanie podjęty już od samego początku opracowania; tym bardziej, że — jak należy się spodziewać — uzyskane wyniki badawcze będą rzutować na dalszy ciąg prowadzonego dyskursu.
Podział pracy odpowiada trzem — komplementarnym i przenikającym się — profilom twórczej aktywności Karola Wojtyły — Jana Pawła II we wspomnianym zakresie przedmiotowym. Pierwszy rozdział stanowić będzie próbę „zmierzenia się” z zagadnieniem ideowego wkładu Papieża — Nauczyciela personalizmu w rozwój teologii małżeństwa.
Bodaj nikt inny z taką wyrazistością jak On nie głosił wcześniej, że Kościół, wierny misji promowania godności osoby, winien uwypuklać doniosłość tej instytucji, która — wyłaniając się z odwiecznie ukrytej w Bogu Tajemnicy — jest sercem i prawdziwym centrum cywilizacji miłości. Toteż realizacji przyjętego celu badawczego służyć będzie — jak należy domniemywać — odpowiedź na pytanie, dlaczego Jan Paweł II, skutecznie odsłaniający antropologiczną i teologiczną (zwłaszcza eklezjologiczną) głębię komunii małżonków, z taką konsekwencją określa małżeństwo jako „przymierze miłości małżeńskiej”.
Skoro identyfikacja magisterialnego nurtu odnowy doktryny de matrimonio, zainicjowanego nauką Konstytucji „Gaudium et spes”, nie może budzić żadnej wątpliwości, to trudno ignorować oczywisty postulat, że również w prawie kanonicznym małżeństwo powinno być prezentowane jako institutum amoris coniugalis.
Drugi rozdział ukaże właśnie aktywność najwyższego kościelnego prawodawcy Jana Pawła II na rzecz adekwatnej recepcji magisterium Soboru Watykańskiego II o małżeństwie w kanonicznym porządku prawnym.
Zostanie przy tym zasygnalizowana kwestia, w jak wielkim stopniu „wspólnota całego życia” (ukonstytuowana w przymierzu miłości, skierowana ku naturalnym celom: „dobru małżonków” oraz „zrodzeniu i wychowaniu potomstwa”) miała w osobie Jana Pawła II autentycznego/urzędowego interpretatora.
Nie zabraknie też próby określenia, jak mocno Jego nauka motywuje dziś do badań naukowych, które — w trudnym dialogu ze współczesnym światem — stanowią szansę rozwoju doktryny w dziedzinie kanonistyki i jurysprudencji.
Przyjęte założenia metodologiczne dyktują, by w ostatnim (trzecim) rozdziale ukazane wcześniej dzieło magisterialne Jana Pawła II, a mianowicie kluczową teologiczną ideę sacramentum matrimonii tudzież jej normatywny wyraz w kanonach materialnego prawa małżeńskiego, odnieść do konkretu codziennej działalności sądów kościelnych.
Posoborowa doktryna małżeńska osiąga bowiem swoiste apogeum w prawno-duszpasterskich wskazaniach Jana Pawła II, formułowanych przezeń z pozycji najwyższego autorytetu Sędziego i Pasterza Kościoła powszechnego.
Jeśli wstępnie przyjąć, że pracownicy kościelnego wymiaru sprawiedliwości są szczególnie powołani, by podejmować ewangelizacyjny wysiłek promowania i ochrony „przymierza miłości małżeńskiej”, to — jak wykażą badania — nowego, głębszego sensu nabiera proklamacja Ojca Świętego: wierność prawdzie stanowi bezwzględny wymóg kanonicznego procesu o nieważność małżeństwa.


SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział I

Idea filozofa i teologa. Zgłębienie antropologiczno-teologicznych podstaw przymierza miłości małżeńskiej

1.1. Antropologiczny fundament współczesnej doktryny małżeńskiej
1.1.1. Transcendencja osoby
1.1.2. Osoba w wymiarze daru
1.1.3. Małżeńska communio personarum
1.2. Przymierze małżeńskie w optyce sakramentalno-eklezjologicznej
1.2.1. Sakrament najpierwotniejszy
1.2.2. Sakrament Nowego Przymierza
1.2.3. Sakramentalne przymierze miłości a wymiar świętości
1.3. Personalistyczna wizja małżeństwa: idealizm czy realizm?
1.3.1. „Na tropie antytezy pomiędzy indywidualizmem a personalizmem”
1.3.2. W świetle natury
1.3.3. W blasku Tajemnicy trynitarnej
1.4. Teologiczno-prawny walor miłości małżeńskiej
1.4.1. Horyzont antropologiczny
1.4.2. Teologia miłości małżeńskiej
1.4.3. Prawny wymiar miłości małżeńskiej

Rozdział 2

Idea najwyższego prawodawcy. Adekwatna recepcja magisterium Soboru Watykańskiego II o małżeństwie

2.1. Jedność i nierozerwalność — istotne przymioty małżeństwa
2.1.1. Od integralnej wizji osoby
2.1.2. Ku integralnej wizji „komunii osób” w przymierzu małżeńskim
2.1.3. Istotne przymioty totius vitae consortium
2.2. Dobro małżonków i dobro potomstwa — instytucjonalne cele małżeństwa
2.2.1. Małżeństwo jako analogia trynitarna
2.2.2. Dobro małżonków
2.2.3. Dobro potomstwa
2.3. Sakramentalność małżeństwa: in fieri oraz in facto esse
2.3.1. Sakramentalność Kościoła a sakrament małżeństwa
2.3.2. Chrzest a sakrament małżeństwa
2.3.3. Eucharystia a sakrament małżeństwa
2.4. Matrimoniale foedus (kan. 1055 § 1, kan. 1057)
2.4.1. Wymiar osobowy
2.4.2. Wymiar sakramentalny
2.4.3. Wymiar eklezjalny
2.4.4. Wymiar prawny
2.5. Consortium totius vitae (kan. 1055 § 1)
2.5.1. Foedus kluczowym pojęciem kościelnej doktryny małżeńskiej
2.5.2. Coniunctio — communio — consortium w prawnej identyfikacji „wspólnoty całego życia”
2.6. Communio a prawne ujęcie małżeństwa
2.6.1. Communio personarum — duchowa przestrzeń przymierza małżeńskiego
2.6.2. „Małżeńska” realizacja communio Ecclesiae
2.6.3. Communio a consortium totius vitae (kan. 1055 § 1)

Rozdział 3

Idea najwyższego sędziego kościelnego. Wierność prawdzie bezwzględnym wymogiem kanonicznego procesu o nieważność małżeństwa

3.1. Caritas fundamentem kościelnego wymiaru sprawiedliwości. U teologicznych podstaw procesu małżeńskiego
3.1.1. Iustitia w perspektywie Caritas: sprawiedliwość chrześcijańska
3.1.2. Equitas canonica — adekwatny instrument procesowego uzgadniania bonum commune z bonum personae
3.1.3. Kryterium diakonii w ministerialnej posłudze prawdzie w procesie małżeńskim
3.2. Prawo do obrony i swobodnego dostępu do adwokata. Systemowe gwarancje realizacji praw podmiotowych stron w procesie o nieważność małżeństwa
3.2.1. Godność osoby wyznacznikiem procesowej ochrony-promocji praw podmiotowych
3.2.2. Prawo do obrony
3.2.3. Prawo do adwokata
3.3. Sacerdos iustitiae veritatem de matrimonio dicit. Eklezjologiczne przesłanki specyfiki urzędu sędziego kościelnego
3.3.1. Diaconia — drugie imię urzędu
3.3.2. W służbie persona humana/christiana...
3.3.3. ... et communio Ecclesiae
3.4. Officium „proponendi et exponendi omnia” (kan. 1432) in favorem veritatis. Znaczenie animadversones obrońcy węzła w procesie o nieważność małżeństwa
3.4.1. Kontekst doktrynalny
3.4.2. Defensor vinculi — konieczny obrońca publicznego dobra wspólnoty kościelnej
3.4.3. Animadversiones a specyfika ministerium veritatis obrońcy węzła małżeńskiego
3.5. Favor matrimonii et certitudo moralis — strukturalne filary teleologii procesu o nieważność małżeństwa
3.5.1. Klucz do aplikacji kan. 1608 § 4: adekwatna hermeneutyka
3.5.2. Personalistyczny horyzont zasady favor matrimonii
3.5.3. Certitudo moralis — obiektywne kryterium sądowej deklaracji prawdy o małżeństwie
3.6. Promocja „hermeneutyki »odnowy zachowującej ciągłość«”. Walor współczesnych prawno-instytucjonalnych narzędzi wiernego poszukiwania prawdy w procesie małżeńskim
3.6.1. Znaczenie prawne Instrukcji „Dignitas connubii”
3.6.2. Znaczenie prawne orzecznictwa Roty Rzymskiej
3.6.3. Znaczenie prawne papieskich przemówień do Roty Rzymskiej

Zakończenie

Bibliografia
— Źródła
— Literatura

Wykaz skrótów
Indeks osobowy

Zusammenfassung
Sommario