Skłonność emergencyjna dzieci i adolescentów. Utopia socjoempatycznej podmiotowości, zachowania ryzykowne ...

Z notatki wydawniczej :

Opracowanie prezentuje swoiście pojęte w perspektywie pedagogicznej zjawisko emergencji, a zatem nieoczekiwanego i nieprzewidywalnego sytuowania się jednostek atypowych w strukturze socjometrycznej grup formalnych. Całość zagadnień ukazana została za sprawą analiz sytuacji dzieci i adolescentów, stąd problematykę zawężono do poszukiwań w zakresie badania klasy szkolnej.
Za jednostki atypowe uznano osoby o wysokim poziomie dywergencyjności myślenia, nonkonformistyczne czy uciekające w zachowania agresywne.
Szczególne zaś miejsce zajęły rozważania dotyczące ucieczki od rzeczywistych relacji w świat wirtualnego kontaktu (pisanie internetowych pamiętników), często wynikającej właśnie z nieudanych interakcji w realnej grupie rówieśniczej.
Ucieczka ta jest zatem konsekwencją emergencji grupy wobec młodego człowieka, z zarazem przejawem emergentności jednostki.
Praca zbudowana została z rozważań teoretycznych z pogranicza socjologii wychowania, pedagogiki społecznej i psychologii społecznej oraz filozofii społecznej, ale główny nacisk położono na przedstawienie danych empirycznych.
Refleksja autorów przybrała zaś wymiar epistemologiczny.
Ustalenia badawcze podejmowano na drodze eksploracji jakościowych, skompilowanych z sygnalnym ujęciem ilościowym. Specjalny obszar poświęcono diagnozie stanu wiedzy nauczycieli, ukazując zupełny niemal brak orientacji w pojawianiu się „nieprzewidywalności” w rutynowych działaniach wychowawczo-edukacyjnych.
Głównym zamierzeniem było wskazanie strategii skoncentrowanej na kształtowaniu kompetencji socjoempatycznych dzieci i adolescentów, aby uczyć obcowania z drugim człowiekiem, wyczulać na jego indywidualność, niepowtarzalność, a także wykazać wartość ekspresyjnego przeżywania nawzajem własnych doświadczeń.
Prezentacja formuły ekspresyjnego spotkania opartego na działaniach artystycznych lub implikowanego sztuką jest dodatkowo wzbogacona badaniami skoncentrowanymi na określeniu jej efektywności. Wyniki wskazują, iż takie zasłuchanie w drugiego i w siebie umożliwi przyjęcie postawy otwarcia na inność, odmienność, ale i emergencyjną nieprzewidywalność, pozwoli nabyć umiejętność radzenia sobie w sytuacjach nowych, wymagających niespotykanych wcześniej rozwiązań.

Z recenzji prof. zw. dr. hab. Tadeusza Frąckowiaka

Opracowanie to jest monografią składającą się z kilku wielowątkowych części, zespolonych logicznie, metodologicznie i teoretycznie obowiązującymi w naukach społecznych i huma­nistycznych zasadami: a) intersubiektywnej komunikowalności; b) intersubiektywnej sprawdzalności, a także [...] c) współczesnymi meto­dami myślenia humanistycznego i socjologicz­nej interpretacji faktów społecznych. [...]
Jej interdyscyplinarne spektrum poznawcze tworzy [...] kilka ważnych kategorii.
Koncentruje się zatem ona na istotnych zagadnieniach z pogra­nicza socjologii wychowania, pedagogiki spo­łecznej i psychologii społecznej oraz filozofii społecznej. [...]
Praca gromadzi ponadto niezwykle interesujące, rzadkie i posiadające dużą wartość diagno­styczną empiryczne materiały dotyczące takich ważkich kwestii, jak: dziecięcy świadomościo­wy obraz niepowtarzalności, nonkonformizm i dywergencja (części 3.2.1. i 3.2.2.), interper­sonalny (społeczny) dramat wychowanków o zaburzonym Ja (część 3.3.), psychospołeczne portrety agresji i agresorów, socjometryczne wymiary bezradności i nietypowości zachowań badanych uczniów (część 3.5.). Szczególnie dużą wartość naukowo-poznawczą posiada czwarta część publikacji, dotycząca psychopedagogicznych aspektów zagadnienia ekspresji i spotkania z Innym w relacji do kompetencji socjoempatycznych nauczycieli [...].
W całym opracowaniu humanistyczna postawa Autorów skutecznie przeciwstawia się przesad­nie pozytywistycznej tendencji wielu innych badaczy do rejestracji i formalno-logiczno-językowej analizy faktów społecznych lub zja­wisk o takim to charakterze. Jednym słowem, poprzez język i przyjętą w pu­blikacji nie do końca pozytywistyczną i w sporej mierze humanistyczną regułę poznania praca staje się łatwo zauważalną opozycją intelektual­ną w stosunku do panpedagogizmu wielu ba­dań psychologicznych z zakresu wartości socjalizacyjnej relacji międzyludzkich we współczesnej szkole. Ma w sobie ducha czasu i nadany jej przez Autorów własny, oryginalny styl.

Uwagi wprowadzające

Istota kultury to zorganizowany chaos nieprzewidywalnej i niekontrolowanej natury człowieka.
Adolescencja to czas swoistej wędrówki między dzieciństwem a dorosłością, na której swe piętno pozostawia proces wkraczania formującej się jednostki w szersze życie społeczne, przy równoczesnym kształtowaniu własnej tożsamości i autonomii. Pojawiają się wówczas zręby świadomości społecznej: tworzenie ocen i waloryzacji, przekonań, postaw moralnych, podejmowane są pierwsze próby realizowania odpowiedzialnych zadań społecznych. Jednocześnie dochodzi także do zaburzenia równowagi i buntu. Pojawia się potrzeba czynu mająca często charakter niemieszczący się w ramach powszechnie przyjętych norm zachowania.
Stąd zdarzają się wybryki lub akty o posmaku niezwykłości, które sprzyjają wyładowaniu energii, wykazaniu odwagi, dzielności, bohaterstwa. Wadliwy proces wychowawczy w domu, kryzys autorytetu dorosłych, rodziców, niepokojące zjawiska w szkole, źle ukierunkowana działalność młodego człowieka wynikająca z braku opieki i nieodpowiednich wpływów mogą w konsekwencji powodować dodatkowe trudności, potęgowane jeszcze chwiejnością emocjonalną i koniecznością pogodzenia się z rewolucją fizjologiczną, dokonująca się w organizmie młodego człowieka.
Charakteryzujące się dużą intensywnością i żywiołowością przeżycia osiągają stopień wysokiego napięcia: smutek przeżywany jest bardzo głęboko, przybierając częstokroć postać tragedii, radość natomiast może osiągać szczyt uniesienia i euforii.
Charakterystyczne stają się obawy i lęki przed kontaktami społecznymi — przed spotykaniem się z ludźmi, osobami płci przeciwnej, zakłopotanie i nieśmiałość. Jest to tym bardziej istotne, iż zasadniczym obszarem kontaktów interpersonalnych staje się w tym czasie grupa rówieśnicza. Cechy te decydują o niezwykłej podatności na negatywne oddziaływania otoczenia i wskazują ryzyko, na jakie narażeni zostają dorastający młodzi ludzie.
Pozycję jednostki w grupie kształtuje szereg czynników, w których wiodące okazują się zadatki rozwojowe i — co ważne z punktu widzenia niniejszych rozważań — uwarunkowania społeczne. Socjologowie wskazują, iż niebagatelne znaczenie w tym kontekście mają szeroko pojęte przekształcenia społeczeństwa w obszarach ryzyka, determinowane rozpadem utrwalonej obyczajowości oraz lękiem wynikającym z zachodzących szybko i nieprzewidywalnie zmian.
Nie bez znaczenia pozostaje także fakt, że społeczeństwo wciąż dąży do odnawiania dostępnego mu świata znaczeń, stagnację odczytywania sensów uznaje się bowiem za niebezpieczną. Zasadne wydaje się w tym miejscu przywołanie myśli Piotra Sztompki, iż społeczeństwo „dzieje się” i „nigdy w jakiejś ostatecznej postaci nie istnieje, lecz zawsze tylko się staje. Nigdy nie jest, lecz zawsze się tworzy. Nie stanowi obiektu, lecz proces”. Fakt ów jest dowodem rozwoju, „emancypacji podmiotowości ludzkiej”, ale także staje się elementem zniekształcającym, zawierającym silnie zaznaczającą się ludzką interwencję, która może nieść — przy braku kontroli — zagrożenie blokujące zmianę. Niektóre zmiany społeczne natomiast mogą wręcz przybrać charakter traumatogenny, zwłaszcza kiedy są nagłe, o szerokim zakresie, głębokie i radykalne, gdy polegają głównie na krytyce czy kwestionowaniu wartości trwale zakorzenionych przy jednoczesnym lansowaniu sprzecznych z nimi praktyk.
Idea ta przemawia dodatkowo jeszcze za postrzeganiem natury rzeczywistości, w jakiej przychodzi dojrzewać dziecku, jako nie do końca kontrolowanej i nieprzewidywalnej.
Dorastanie, osiąganie kolejnych etapów adolescencji obciążone zostaje zatem brakiem czytelnych wzorców i określonego porządku zmian, skutkując przedłużającym się okresem „niesamodzielności”, a także poczuciem niepewności.
Wpływa to na ogólną tendencję do zaskakującego częstokroć postępowania w — zdawać by się mogło — standardowych sytuacjach. Badania i prognozy dotyczące zachowania się jednostek czy grup w określonych sytuacjach nie dają się więc jednoznacznie przewidzieć, jedynie częściowo przewidywalny okazuje się potencjał możliwości, jakie tkwią w człowieku.
Pojawiać się może także specyficzne zjawisko dotyczące zachowań — sprawiające, że adolescenci narażają się na nieprzystosowanie i zakłócenia rozwoju.
Są one na ogół skutkiem problemów w rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej czy szerszej społeczności. Wiąże się z nimi niebezpieczeństwo, iż dorastający borykający się z tymi problemami mogą stać się nieodpowiedzialni i nieproduktywni.
Zachowania ryzykowne są więc wynikiem niepewności kierunku i finału własnego działania, kiedy jednostce przychodzi funkcjonować w sytuacji niepewnej czy niewyraźnej, łączą się z działaniami o nieznanym czy problematycznym rezultacie, przy jednoczesnym narażaniu się na niebezpieczeństwo, szkodę lub stratę.
Kwestię tę rozwiniemy szerzej w dalszej części pracy.
Mamy zatem do czynienia ze swoistym stygmatem, którego zasadniczym wyznacznikiem staje się nieprzewidywalność działań jednostki i jednocześnie nieustalony porządek relacji społecznych, jakie jednostce stwarza grupa rówieśnicza.
Każdy zespół formalny rządzi się swoimi prawami i generuje specyficzny porządek socjometryczny, niezależny od prawidłowości rządzących innymi zespołami, te same przyczyny w zjawiskach emergentnych nie przynoszą bowiem takich samych rezultatów. Okazuje się, że właśnie struktura społeczna klasy jest również takim emergentem, który trudno zakwalifikować jednoznacznie i całkowicie ująć prawidłowości nim rządzące.
Za Jackiem Szmatką można rzec, iż „najogólniejszą charakterystyką świata społecznego jest [...] jego emergentność, jakościowa różnorodność”, rozumiana jako strukturalna cecha rzeczywistości, która zakłada wielopoziomowość.
Badacz skonstatował w innym opracowaniu, iż nie można dokonać analizy właściwości indywiduów bez pojęcia emergencji, które — zdaniem Szmatki — stanowi punkt wyjścia wszystkich modyfikacji holizmu metodologicznego w naukach społecznych.
Najistotniejszym wyznacznikiem przywołanego zjawiska jest twierdzenie o „istnieniu nieprzewidywalnych [...] charakterystyk danej złożonej całości — tak zwanych nowości”, a dana rzeczywistość charakteryzuje się nieciągłością cech.
Paul Henle w The status of emergence twierdzi nawet, iż emergencja jest wszędzie tam, gdzie nie są możliwe wyjaśnienia przyczyny pojawienia się czegoś nowego.
Kwestia ta staje się istotniejszą zwłaszcza wówczas, kiedy skoncentrujemy się na uczniach specyficznych, odbiegających od standardu „przeciętności rówieśniczej”.
Może wiązać się to ze swoistą emergencją, pojawiającą się w zespole osób, w których funkcjonują jednostki „nietypowe”, niejako dochodzi do przekraczania granic społecznych określających przestrzeń funkcjonowania członków grupy.
Tworzenie nowych jakościowo właściwości, przełamywanie norm, brak umiejętności podporządkowania się, chęć kultywowania własnej niepowtarzalności mogą prowadzić do komplikacji konstrukcji systemu relacji w klasie, zaburzać jednocześnie porządek narzucony przez sformalizowane struktury szkolne.
Tym bardziej istotne jest tu działanie nauczciela, który winien owe indywidualne, niepowtarzalne i zawsze nowe zjawiska socjotechniczne rozpoznawać oraz przeciwdziałać ich negatywnym skutkom, jeśli takowe grożą uczniom.
Potwierdza to również wagę wychowawczych działań pedagogów. Istotę refleksji stanowi wskazanie, iż wszystkiego, co wiąże się ze sferą kierunkowej działalności nauczyciela, nie sposób jednoznacznie określić i zaprogramować, każdy zespół jest bowiem swoistym emergentem, który — choć wynurza się z rzeczywistości szkolnej — nie poddaje się jakimkolwiek generalizacjom oraz wymaga specyficznego i zawsze właśnie emergentnego działania, które zarazem pomoże rozwinąć potencjał jednostek najbardziej niezwykłych, wyrównać szansę potrzebującym wsparcia, ale i zabezpieczyć zrównoważone funkcjonowanie społeczne całej grupy rówieśniczej.
Niebezpieczeństwo nieprzewidywalności relacji wewnątrz zespołu oraz bezradność środowiska wychowawców okazują się zagrożeniem dla efektów zarówno edukacyjnych, jak i wychowawczych. Stąd — jak się wydaje — waga podjętego problemu.
Odrębnie omówiona zostanie tu kwestia nabywania socjoempatycznych kompetencji, które stać się mogą szansą na przeciwdziałanie negatywnym skutkom emergentności oraz sprzyjać będą poznaniu partnera interakcji.
Celem niniejszego opracowania jest podjęcie namysłu nad zjawiskiem nieoczekiwanego i nieprzewidywalnego sytuowania się jednostek atypowych w strukturze socjometrycznej grup formalnych. Całość zagadnień ukazana zostanie z perspektywy analiz sytuacji dzieci i adolescentów, stąd problematyka zawężona będzie do poszukiwań w zakresie badań klasy szkolnej. Mówiąc o jednostkach atypowych, mamy na myśli osoby dotknięte tylko niektórymi ze zjawisk ujmowanych tym określeniem, a mianowicie mówimy o uczniach o wysokim poziomie dywergencyjności myślenia, nonkonformistycznych czy uciekających w zachowania agresywne. Szczególne zaś miejsce zajmą tu rozważania dotyczące ucieczki od rzeczywistych relacji w świat wirtualnego kontaktu (pisanie internetowych pamiętników), które to zjawisko — jak uznajemy na podstawie badań — często wynika właśnie z nieudanych interakcji w realnej grupie rówieśniczej.
Ucieczka ta jest zatem zarówno konsekwencją emergencji grupy wobec młodego człowieka, jak i przejawem emergentności jednostki.
Snute refleksje przybrały wymiar epistemologiczny, a ustalenia empiryczne podjęte zostały na drodze eksploracji jakościowych, skompilowanych z sygnalnym ujęciem ilościowym.

SPIS TREŚCI :

1. Uwagi wprowadzające

2. Emergencja jako niesumowalne wyłanianie się odrębności
2.1. Emergencja — ustalenia bazowe
2.2. Bifurkacja — zaburzenie porządku — determinant skłonności emergencyjnych

3. Przekraczanie granic społecznych, określających przestrzeń funkcjonowania członków grupy i zachowań rówieśniczych — odniesienia empiryczne
3.1. Dziecko jako obiekt interakcji społecznej
3.2. Emergencja grupy i jednostki twórczej — konflikt odmienności czy stygmat niepowtarzalności
3.2.1. Case study siedmiolatków — oryginalność myślenia a optyka dziecięca widzenia niepowtarzalności
3.2.2. Badania dziewięciolatków — nonkonformizm i dywergencja a relacja z klasą
3.2.3. Oryginalność myślenia a pozycja socjometryczna dziesięciolatków
3.2.4. Podsumowanie
3.3. Dramat interpersonalny uczniów o zaburzonym obrazie Ja — agresja jako emergent
3.3.1. Zachowania agresywne — ujęcie literaturowe
3.3.2. Przejawy zachowań agresywnych u uczniów gimnazjum i licealistów — doniesienie z badań
3.3.3. Relacje ofiar agresji i agresorów z rówieśnikami — na przykładzie licealistów
3.4. Lęk społeczny. Nauczyciel jako źródło lęku
3.5. Struktura socjometryczna — bezradność i strategie wychowawcze nauczyciela wobec „nietypowości”
3.5.1. Niedostrzeganie doskonałości
3.5.2. Zmowa milczenia wobec agresji
3.6. Ucieczka w rzeczywistość wirtualną, czyli kryzys komunikacyjny
3.7. Nieprzewidywalność a zachowania ryzykowne

4. Ekspresja i spotkanie z Innym a kompetencje socjoempatyczne w oswajaniu emergentności
4.1. Wychowanie jako dialog z Innym, poznanie partnera dialogu
4.2. Spotkanie z Innym — wyrażanie siebie a socjoempatia
4.2.1. Emocje, socjoempatia, wczuwanie się
4.2.2. Istota ekspresji — „dzielenie się sobą z innymi”
4.3. Projekty ekspresyjnej stymulacji kompetencji socjoempatycznych i pozytywnych relacji socjotechnicznych — w pilotażowym ujęciu weryfikującym
4.3.1. Koncepcja zajęć ekspresyjnego przeżywania i odkrywania tekstu. Procedura badań
4.3.2. Rozumienie emocji
4.3.3. Kształtowanie pozytywnych relacji interpersonalnych
4.3.4. „Ja głębokie” i postrzeganie siebie

5. Myśli finalne

Bibliografia

Summary
Zusammenfassung