Układ lokalizacyjny miast typu system — sieci na obszarze Polski — Robert Krzysztofik

Z notatki wydawniczej :

W pracy nie przestrzega się wszystkich rygorów studium geograficznego, zwłaszcza jeśli chodzi o aspekt metodologiczny. Dla badanego okresu brak pełnej bazy danych źródłowych (tzw. pierwotnych), w wielu kwestiach zatem możliwe jest jedynie odtworzenie rzeczywistości.
Autor niniejszego opracowania jest geografem historycznym wywodzącym się ze środowiska geograficznego, prezentuje więc ujęcie teoretyczno-empiryczne analizowanego zagadnienia.
Omawiany model stosunkowo rzadko pojawia się w krajowych publikacjach historycznych, a jeszcze mniej znany jest w środowisku geograficznym. Rolą autora w tym względzie było przybliżenie zastosowanej koncepcji i próba jej oceny. Chodziło bowiem o to, by problemy badawcze, a także pewne nieścisłości terminologiczne nie utrudniły próby przybliżenia i zastosowania jednej z bardziej interesujących koncepcji wyjaśniania procesów urbanizacji – modelu układu lokalizacyjnego miast typu system – sieci P. Hohenberga i L.H. Lees.

O AUTORZE :

Robert Krzysztofik, dr, adiunkt w Katedrze Geografii Ekonomicznej Uniwersytetu Śląskiego (Zakład Gospodarki Przestrzennej). Zainteresowania naukowe koncentrują się na zagadnieniach dotyczących: genezy, rozwoju i funkcjonowania miast oraz systemów miast.
Problematykę tą rozwiązuje z punktu widzenia: geografii miast, geografii ekonomicznej, geografii historycznej i gospodarki przestrzennej. Autor lub współautor 10 książek monograficznych, 1 przewodnika do ćwiczeń, redaktor 1 książki oraz autor lub współautor kilkudziesięciu artykułów naukowych poświęconych problematyce miejskiej, w tym także w języku angielskim.
W latach 2009–2012 był w Uniwersytecie Śląskim kierownikiem międzynarodowego Projektu SHRINK SMART, poświęconemu procesowi kurczenia się miast.

WPROWADZENIE [obszerne fragmenty]

Rozwój współczesnych systemów osadniczych w Europie i w Polsce przechodzi największe w swej historii zmiany. Dynamika procesów urbanizacyjnych, globalizacja gospodarki, postęp społeczny sprawiają, że miasta, a w zasadzie ich sieci, stają się głównymi arenami przeobrażeń kontynentu europejskiego.
Specyfika zmian życia społeczno-ekonomicznego zarówno w Europie, jak i na świecie coraz częściej jest sprowadzana do zjawiska usieciowienia (por. m.in.: Batten, 1995; Stryjakiewicz, 2001; Global Networks..., 2002; Taylor, 2003). Pod tym pojęciem rozumie się zwykle zdefiniowane zbiory miast cechujące się widoczną samoorganizacją opartą na współpracy ekonomiczno-społecznej oraz wynikających z niej konkretnych układach powiązań. Specyfiką układów miast sieciowych jest ich transgraniczny, a najczęściej transkontynentalny charakter. Postęp społeczno-ekonomiczny ostatnich dwóch stuleci sprawił, że mówiąc o współczesnym układzie osadniczym (tu: miejskim), traktuje się go de facto jako swoisty układ sieci — układ o różnym stopniu powiązania, skomplikowanych systemach połączeń; cechujący się bardzo wyraźnym nakładaniem się na siebie.
Rzeczywistość gospodarczo-polityczna przełomu tysiącleci w Europie i w większości krajów świata nie pozwala wręcz na izolację przestrzenną pojedynczego miasta. Miasta funkcjonują w sieciach, których granice są wyznaczane wielkością ośrodków znajdujących się w układzie, specyfiką bazy ekonomicznej, specyfiką kulturową czy podobieństwem lub bliskością geograficzną.
Usieciowienie miast — również w wymiarze transgranicznym — nie jest jednak zjawiskiem nowym.
Na kwestie te zwracano uwagę w badaniach nad dziejami miast od wielu lat. Dotyczy to zarówno badań historyczno-osadniczych (m.in. Hohenberg, Lees, 1985; Greif, 2006), jak i geograficzno-osadniczych (m.in. Komorowski, 2005). Wielość ujęć w obu dziedzinach można sprowadzić do wspólnego wniosku: usieciowienie miast jest zjawiskiem trwałym i stale towarzyszącym rozwojowi kultur miejskich.
Zauważalne różnice odnoszą się jedynie do skali zjawiska oraz zmieniających się podstaw współpracy.

W naukach historycznych szczególnie podkreśla się rolę sieci miejskich jako płaszczyzn rozwojowych poszczególnych okresów historycznych. Ich trwałość, chociaż poddawana różnym korektom, stanowi w tym ujęciu tło współczesnych układów osadniczych, zwłaszcza tych, które mają dziś największe znaczenie.

W naukach geograficznych sieci miast najchętniej są badane w tych przypad­kach, w których układ taki wyraźnie wyodrębnia się ogromem skali lub charakte­rystycznym elementem geograficznym. Na tej fali powstało m.in. pojęcie miast globalnych czy miast sieciowych.
Niestety, nieczęsto podkreśla się w nich, że zja­wiska te można obserwować także w ujęciu retrospektywnym.
Miasto światowe według koncepcji S. Sassen (2001) w zasadzie jest tożsame tzw. miastu — światu, którego specyfikę dla okresu feudalnego już wcześniej obrazowo naszkicował F. Braudel (1992 a, 1992 b).

Najczytelniejszą próbą pogodzenia stanowisk geografów i historyków co do usieciowienia miast była niewątpliwie praca L.H. Lees i P. Hohenberga (1985, 1995) o umiastowieniu Europy.
Zagadnienie sieciowości autorzy pracy wkomponowali w opis procesu urbanizacji, potraktowanego w kategoriach cią­głości — od okresu feudalnego aż po XX wiek. Istotność tej próby z punktu wi­dzenia wyjaśnień specyfiki rozwoju sieci miast polega zwłaszcza na zestawieniu dwóch różnych koncepcji: teorii ośrodków centralnych i modelu system — sieci (networksystem).
W przywoływanej wcześniej pracy szczególne znaczenie miało wprowadzenie modelu wyjaśniającego rozwój miast sieciowych w przeszłości. Jakkolwiek wyjaśnienie tej kwestii odnajdujemy także w innych, zwłaszcza póź­niejszych pracach o historycznym usieciowieniu miast (Spufford, 2003; Taylor, 2004), to dopiero w tej książce eksplikację oparto na w miarę rozbudowa­nym modelu.

Model typu system — sieci został przedstawiony szczegółowo w pierwszej części niniejszego opracowania jako tło dla próby omówienia specyfiki rozwoju sieci miast na części obszaru współczesnej Polski w okresie wczesnonowożytnym. Celem nadrzędnym wykorzystania tego modelu zaś była próba odpowiedzi na pytanie — o ile model przedstawiony przez P. Hohenberga i L.H. Lees potwierdza się dla ziem polskich?
Opracowanie to z uwagi na geograficzno-histo­ryczny charakter w wielu kwestiach odbiega od „klasycznych" ujęć sieci miej­skich prezentowanych w naukach historycznych — tak w literaturze zagranicznej [...]
jak i krajowej [...]

Opracowanie niniejsze nie zachowuje wszystkich rygorów studium geograficznego, zwłaszcza w kwestii ścisłego trzymania się aspektów metodologicznych. W przeciwieństwie do badań nad współczesną przestrzenią obszaru Polski brak bowiem dla badanego okresu pełnej bazy danych źródłowych (tzw. pierwotnych).
Uniemożliwia to używanie stwierdzeń kategorycznych. W wielu kwestiach zatem możliwe jest jedynie odtworzenie rzeczywistości. Wpływa to z kolei na wiary­godność otrzymanych wyników, która w porównaniu z opracowaniami odnoszącymi się do współczesności czy nawet okresu industrialnego jest niższa.

W pracy starano się zachować poprawność metodologiczną i terminologiczną opracowaną w sferze badań geografii miast oraz geografii historycznej (por. m.in.: Buczek, 1958; Carter, 1987; Dobrowolska, 1953; Dylik, 1971; Dziewoński, 1967; Jerczyński, 1977; Hładyłowicz, 1932; Krzysztofik, 2003, Lalik, 1975; Janiszewski, 1991; Jelonek, 1963; Kiełczewska-Zaleska, 1977; Koter,1994; Kulesza, 2001; Liszewski, Maik, 2000; Maik, 1992; Rutkowska-Płachcińska, 1966). Jest to problem o tyle istotny, że pozwala ominąć wiele nieporozumień w definiowaniu lub uogólnianiu tych samych zjawisk i procesów, rozważanych jednak z odmiennych punktów widzenia. Przykład zastosowania m.in. koncepcji ośrodków centralnych prezentowany w dalszej części pracy jest tu dość wymowny.

Drugą niezwykle ważną kwestią było nawiązanie do niektórych prac historycznych (m.in.: Bieniarzówna, 1963; Grochulska, 1973; Kiryk, 1991; Korgul, 1991; Małecki, 1968; Mączak, 1968; Ochmański, 1958; Opas, 1970, 1971; Szczygieł, 2002; Wiesiołowski, 1985; Wyrobisz, 1967, 1974, 1976 a, 1976 b, 1987; Zajączkowski, 1966), w których zwrócono uwagę na różne aspekty gospodarcze i gospodarczo-społeczne związane z wczesno-nowożytnymi uwarunkowaniami funkcjonowania miast i ich bazy ekonomicznej.
Wiele zagadnień obejmujących tę problematykę podjęto także w licznych monografiach miast i regionów.
Najważniejsze z nich zestawiono w Bibliografii.

Praca o koncepcji rozwoju miast w ramach układu lokalizacyjnego typu system — sieci była trudna w realizacji z kilku powodów.
Po pierwsze, jest to praca pisana przez geografa historycznego wywodzącego się ze środowiska geograficznego.
Stosowanie różnych warsztatów badawczych geografów historycznych wywodzących się z obu środowisk niesie ze sobą pewne konsekwencje, które przejawiają się przede wszystkim w sposobie spojrzenia na podobne zagadnienie. W niniejszej publikacji jest to więc raczej ujęcie teoretyczno-empiryczne.
Po drugie, jest to model stosunkowo rzadko pojawiający się w krajowych publikacjach historycznych.
Jeszcze mniej znany jest w środowisku geograficznym i to pomimo faktu, że został zaprezentowany jako alternatywa koncepcji ośrodków centralnych — jednej z kilku najważniejszych i bardzo często wykorzystywanej w geografii osadnictwa. Rolą autora było więc przybliżenie koncepcji — i próba jej oceny.
W tej drugiej kwestii nawiązano także do istniejących recenzji.

Kolejny problem stanowiło oparcie się z jednej strony na wtórnym materiale źródłowym, z drugiej zaś — pojawiające się braki źródłowe. Jak już wcześniej zasygnalizowano, w wielu przypadkach rzeczywistość musiała być odtworzona na podstawie takich elementów, jak: podobieństwo funkcjonalne, geograficzno-lokalizacyjne, działające siły i mechanizmy miastotwórcze, dostępne dane cząst­kowe i inne.

W pracy starano się jednak, by ogół istniejących utrudnień badawczych, a także pewne nieścisłości terminologiczne nie stanęły na drodze próbie przybli­żenia i wykorzystania jednej z bardziej interesujących koncepcji wyjaśniania pro­cesów urbanizacji — modelu układu lokalizacyjnego miast typu system — sieci P. Hohenberga i L.H. Lees. Wspomnieć w tym miejscu należy, że dysku­syjne jest nawet polskie tłumaczenie określenia network system jako tytułowy sys­tem — sieci. Proponowane tłumaczenie tego terminu w odniesieniu do geogra­ficznych definicji sieci miejskiej i systemu miejskiego może budzić wiele wątpli­wości.
Zdecydowano się go użyć z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze, dyskusyjne są także inne określenia: system — sieć, system sieciowy, system po­wiązań czy sieć systemów. Drugą kwestią jest nawiązanie do pionierskiego arty­kułu A. Wyrobisza (1989), w którym autor zasygnalizował podstawowe za­łożenia rozważanej koncepcji oraz postulował potrzebę dalszych jej badań i wy­korzystania.

Niniejsza książka jest próbą wyjścia naprzeciw tym postulatom. W zasadzie jest to pierwsze, empiryczne ujęcie omawianego modelu w odniesieniu do ziem polskich. Ideą książki było w tym kontekście wskazać zależności rozwoju wczesnonowożytnej sieci miejskiej w dorzeczu Wisły z różnorodnymi uwarunkowa­niami: geograficznymi (m.in. położenie i lokalizacja dróg wodnych, miast czy państw), ekonomicznymi (m.in. problem pańszczyzny, popytu i podaży produkcji rolniczej), społecznymi (m.in. rola szlachty i magnaterii, urbanizacja wsi), czy prawno-własnościowymi.

Wszystkie te problemy doczekały się wielu znaczących opracowań. Uwaga ta dotyczy szczególnie różnych, szczególnie ekonomicznych, aspektów tzw. handlu wiślanego. Celem była zatem próba znalezienia zależności między działającymi procesami i zjawiskami gospodarczymi oraz społecznymi a modelem formowania się ówczesnej sieci miejskiej. Zestawienie obu problemów wykazało znaczące korelacje i sprzężenia, szczególnie jeśli chodzi o kwestię — charakterystycznego dla tego okresu — układu lokalizacyjnego miast.

Podjętego tematu nie wyczerpano, ale wskazana jest niewątpliwie dalsza kry­tyka modelu i jego rozwinięcia zarówno teoretyczna, jak i empiryczna. Rozwinię­cie tych kwestii byłoby niezmiernie istotne z punktu widzenia pogłębienia wiedzy na temat sieciowych modeli urbanizacji, tym bardziej że w wielu punktach mają one swe analogie do uwarunkowań współczesnych.


TREŚĆ :

Wprowadzenie

Teoria i jej odniesienia w literaturze

System — sieci a teoria miejsc centralnych
Kwestia przedpola i zaplecza
Dynamika układów
Odniesienia i nawiązania do koncepcji

Układ lokalizacyjny miast typu system — sieci na ziemiach polskich w okresie wczesnonowożytnym

Ramy czasoprzestrzenne
Przed powstaniem układu. Okres inicjacji układu
Polifunkcyjne tło i mechanizmy społeczno-ekonomiczne układu
— Kwestia pańszczyzny
— Szlachta i magnateria a relacje miasto — wieś
— Kwestia urbanizacji wsi
— Kwestia własności ziemskiej i jej zróżnicowań
— Kwestia transportu
— Popyt i podaż a rdzenie i peryferia
— Kwestia polityki miejskiej i zróżnicowań kulturowych
 
Typologia miast układu lokalizacyjnego

Typologia funkcjonalna układu lokalizacyjnego miast typu system — sieci na ziemiach Polski
— Miasta — ośrodki rejonu produkcji rolnej (leśnej)
—— Siemiatycze
—— Narew
—— Ostrołęka
— Miasta — porty rzeczne zaplecza produkcji rolniczej oraz strefy przedpola
—— Sieniawa
—— Warszawa
— Ośrodki nieportowe o funkcjach pomocniczych transportu
—— Oleszyce
—— Skierniewice
—— Stanisławów
— Miasta — porty morsko-śródlądowe, dominujące ośrodki regionalne przedpola
—— Gdańsk
Typologia przestrzenno-rozwojowa układu lokalizacyjnego miast typu system — sieci na ziemiach Polski
— Strefa przedpola (foreland)
— Strefa zaplecza (hinterland)
— Zespół typologiczny — C [...] i NC [...]
— Zespół typologiczny — N [...]
— Zespół typologiczny — WF

Zakończenie

Aneks [Lokacje miejskie na obszarze strefy hinterlandu w latach 1450—1800
w układzie tabeli i kolumn]

Bibliografia

Summary
Zusammenfassung