Człowiek i kultura jako wartość. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesor Irenie Bukowskiej-Floreńskiej

Z notatki wydawniczej :

Profesor dr hab. Irena Bukowska-Floreńska, wybitny badacz kultury śląskiej,
jest współtwórczynią kierunku etnologia na Wydziale Etnologii i Nauk o Edukacji
Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie, wieloletnim kierownikiem Instytutu Etnologii
i Antropologii kulturowej. W ofiarowanej Pani Profesor księdze przedstawiono dorobek
naukowy Uczonej oraz zamieszczono dedykowane Jubilatce teksty autorstwa
Jej współpracowników, uczniów i przyjaciół.


WSTĘP

Nieprzypadkowo w Uniwersytecie Śląskim — a dokładnie w jego ówczesnej Filii w Cieszynie
— w roku akademickim 1995/1996 utworzono kierunek etnologia. Choć profil kierunku
odbiegał i odbiega od form kształcenia prowadzonych w Filii od początku lat 70. minionego
stulecia, stał się ważnym, mocno osadzonym elementem w strukturze Uniwersytetu Śląskiego
zarówno w Cieszynie, jak i w Katowicach, a także silnym ośrodkiem badawczym oraz
kształcenia etnologiczno-antropologicznego w skali całego kraju.
Powołanie etnologii w Cieszynie wypełniło lukę w badaniach nad bogatą, wielowymiarową kulturą
Śląska Górnego, z jego polsko-niemieckim rodowodem i przynależnością, oraz Śląska Cieszyńskiego,
rozciągniętego po obu stronach polsko-czeskiej rzeki Olzy. O oryginalności etnologii cieszyńskiej nie
decyduje jedynie atrakcyjność przestrzeni społeczno-kulturowej, w której funkcjonuje, ale jest ona
zasługą przede wszystkim twórców tego kierunku oraz obecnej kadry naukowo-dydaktycznej,
z jej różnymi specjalnościami naukowymi i preferowanymi kierunkami badań.
Od początku istnienia etnologii w Uniwersytecie Śląskim na jej czele stoi współtwórczyni tego kierunku
Pani prof. dr hab. Irena Bukowska-Floreńska, etnolog, z pasją badająca kulturę śląską w jej różnych
przejawach i aspektach. Etnologia w Cieszynie niewątpliwie nosi rys tych pasji oraz osiągnięć badawczych
Profesor Ireny Bukowskiej-Floreńskiej, związanej z Uniwersytetem Śląskim od 1978 roku.
Kierowanie przez Nią jednostkami organizującymi kształcenie oraz badania etnologiczno-antropologiczne
w ramach kierunku etnologia prowadzi do wymiernych sukcesów — kierunek ten posiada akredytację
zarówno Państwowej, jak i Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej, co oznacza uznanie wysokiej jakości
kształcenia oraz dużej dynamiki rozwoju kadry naukowo-dydaktycznej; jest dzięki temu kierunkiem
cieszącym się dużą popularnością, „obleganym” przez młodzież kandydującą na studia w Uniwersytecie Śląskim.
Autorami tych sukcesów są wszyscy naukowcy związani z kierunkiem: w sumie 20 etnologów,
antropologów kulturowych i socjologów, ale główną autorką tego sukcesu jest Pani Profesor Bukowska-Floreńska,
której w uznaniu wielkich zasług dla Uniwersytetu Śląskiego i Śląska, z okazji Jej życiowego jubileuszu,
dedykujemy niniejszy tom.
Etnologia jest młodym kierunkiem, ale już tak znaczącym w Uniwersytecie Śląskim, że Wydział, w którego
strukturze się znajduje, nosi nazwę: Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji.
Dzieje Wydziału to dzieje etnologii, ale także innych, starszych, okrzepłych w strukturze całego Uniwersytetu
Śląskiego kierunków kształcenia w Cieszynie.
Po wielu latach licznych przeobrażeń w Wydziale Etnologii i Nauk o Edukacji funkcjonują obecnie dwa instytuty
kierunkowe: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej (dawniej Instytut Etnologii i Folklorystyki),
prowadzący kierunek etnologia, oraz Instytut Edukacji, prowadzący kierunek pedagogika.
Różne specjalności naukowe i zainteresowania badawcze pracowników skupionych w pierwszym Instytucie
stały się powodem do utworzenia w jego ramach trzech zakładów, działających od 2007 roku:
Zakładu Teorii i Badań Kultury Współczesnej, Zakładu Etnologii i Geografii Kultury oraz Zakładu Antropologii
Pogranicza i Społeczności Lokalnych.
W ramach Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej funkcjonuje od 2001 roku jeszcze jedna, przeniesiona
z Wrocławia, jednostka: Pracownia Polskiego Atlasu Etnograficznego. Powstała ona w 1953 roku,
a jej zadaniem jest gromadzenie materiałów dotyczących tradycyjnej kultury wsi polskiej i opracowywanie ich
metodą etnogeograficzną.
Na podstawie tych bogatych danych, unikatowych w skali Polski, przygotowywane są opracowania naukowe,
publikowane w serii Komentarze do Polskiego Atlasu Etnogeograficznego. Wspomniane materiały są własnością
Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, a ich zdeponowanie w Instytucie Etnologii i Antropologii
Kulturowej celem kontynuowania prac jest potwierdzeniem rangi cieszyńskiego ośrodka etnologicznego.
Kierowany przez Profesor Irenę Bukowską-Floreńską Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej organizuje
dydaktykę dla 216 studentów stacjonarnych oraz 66 niestacjonarnych. Na etnologii, zaliczanej
do kierunków unikatowych, wykłada 20-osobowa kadra: 5 pracowników samodzielnych, 12 doktorów oraz 3 magistrów.
Mocną stroną cieszyńskiej jednostki jest współpraca międzynarodowa, prowadzona od początku istnienia
Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie.
Ma zatem bogate tradycje, a ową współpracę ułatwia i intensyfikuje szczególne położenie Uniwersytetu Śląskiego
w Cieszynie na pograniczu państwowym i etniczno-kulturowym.
Większość umów o współpracy naukowo-dydaktycznej z partnerami zagranicznymi podpisano jeszcze w czasach
funkcjonowania Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego. Obecnie porozumienia te są kontynuowane i poszerzane.
Do najważniejszych partnerów zagranicznych należą:
Pädagogische Zentrum Graz-Eggenberg (Austria), Sàrospatak Comenius Tanitokepző Főiskola (Węgry),
Kongres Polaków i Zarząd Główny PZKO — Czeski Cieszyn (Republika Czeska), Belarus State University of Culture (Białoruś),
Eszterhazi Karoly Teacher Training College (Węgry), Silesian University — Opava (Republika Czeska), Ostravska Universita
— Ostrava (Republika Czeska), Constantinus the Philosopher University in Nitra (Słowacja).
Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji współpracuje ponadto z trzema ośrodkami naukowymi w ramach programu
edukacyjnego Socrates/Erasmus. Studenci etnologii korzystają także z programu MOST, umożliwiającego studiowanie
tego kierunku podczas jednego semestru w innych uczelniach w Polsce. Z kolei w ramach programu stypendialnego
Leonardo da Vinci studenci przebywają po miesiącu we Francji, w Niemczech i Finlandii.
Szczególnie intensywna współpraca, co wynika przede wszystkim z bliskiego sąsiedztwa, podejmowana jest zarówno
przez pedagogów, jak i etnologów z Uniwersytetem Ostrawskim w Republice Czeskiej.
Cieszyn i Ostrawę dzieli zaledwie około 60 kilometrów, co powoduje, że kontakty między pracownikami i studentami
obu uczelni mogą mieć codzienny charakter. Współpraca z Ostrawą obejmuje wymianę doświadczeń naukowych
i dydaktycznych w trakcie organizowanych po obu stronach granicy konferencji, a także zwoływanie wspólnych
sesji naukowych. Naukowcy z Uniwersytetu w Ostrawie są partnerami dla pracowników z Cieszyna w różnorodnych
programach i projektach międzynarodowych, w tym transgranicznych.
Tematycznie szczególnie rozległe są prace prowadzone w zakresie studiów etnologicznych.
Od początku funkcjonowania etnologii w Uniwersytecie Śląskim jej pracownicy pod kierunkiem Profesor Ireny Bukowskiej-
Floreńskiej podejmują jeden lub dwa wiodące projekty badawcze, a w ich zakresie liczne projekty indywidualne.
W roku 1995 realizowano temat: Wspólnoty kulturowe i odrębności regionalne, a w roku 1996: Kultury regionalne
w społeczeństwie nowoczesnym — pogranicza społeczno-kulturowe. Następne propozycje badawcze w coraz
większym stopniu uwzględniały i uwzględniają interdyscyplinarność kadry naukowej związanej z etnologią.
W kolejnych latach badano Tożsamość społeczną i kulturową na pograniczach regionalnych i etnicznych (1997, 1998)
oraz Funkcje tradycji w społecznościach nowoczesnych w Polsce i na jej pograniczach kulturowych i etnicznych (1999—2006).
W ramach tego ostatniego, długofalowego projektu realizowano następujące problemy szczegółowe:
Religijność ludowa na pograniczach kulturowych i etnicznych (1999), Przestrzeń kulturowego współistnienia, miejsca
znaczące i symboliczne (2000), Dziedzictwo kulturowe współczesnej Europy — jedność w różnorodności (2001),
Przejawy i formy aktywności twórczej w społecznościach lokalnych i regionalnych (2002), Miasto jako przestrzeń
kontaktu kulturowego i etnicznego (2003, 2004), Problemy ekologii kulturowej w życiu społeczności miejskich
i podmiejskich (2005, 2006). W 2007 roku pracownicy Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej skupili zainteresowania
badawcze wokół dwóch projektów wiodących. Pierwszy: Wielokulturowość i problemy społeczno-kulturowe z nią związane
(w tym zagadnienie szczegółowe Problemy społeczno-kulturowe współczesnego miasta), dotyczył analizy zjawiska wielokulturowości
w Polsce w ujęciu historycznym i w sytuacji współczesnej migracji ludności zróżnicowanej etnicznie.
Główny cel badawczy w ramach projektu został określony jako poznanie i dokumentowanie odrębności kulturowej,
procesu akulturacji oraz innych zmian kulturowych w Polsce. Drugi projekt badawczy z 2007 roku — Etnologia Europae
Centralis — ma genezę w 2005 roku, kiedy etnolodzy z Cieszyna nawiązali współpracę z instytutami etnologii i folklorystyki
w Bratysławie i w Pradze, co stworzyło możliwość wydawania przez jednostkę cieszyńską międzynarodowego periodyku
— ukazującego się w innych krajach od 1992 roku — o takim samym jak nazwa projektu tytule.
W ramach głównych projektów realizowano cząstkowe badania związane z rodziną, antropologią kultury góralskiej oraz
folklorem, zarówno muzycznym, narracyjnym, jak i dziecięcym. Zainicjowane zostały również badania skupione wokół
społeczności Kurdów, którzy pojawili się w Polsce po drugiej wojnie w Zatoce Perskiej.
Na 2008 rok zaplanowane zostały przez etnologów także dwa ogólne tematy badawcze: Problemy społeczno-kulturowe
współczesnego miasta a pogranicza kulturowe, regionalne i etniczne oraz Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego
— współdziałanie społeczne w obrzędowości weselnej w Polsce.
Specyficzne dla cieszyńskiego ośrodka są badania skupione na pograniczu polsko-czeskim. Prowadzą je od kilkunastu lat,
szczególnie intensywnie od początku lat 90. minionego wieku, które przyniosły rewolucyjne przeobrażenia polityczne
i społeczne w Polsce i w Republice Czeskiej, zarówno etnolodzy, jak i pedagodzy. Badania te dotyczą wszystkich
procesów zachodzących w przestrzeni pogranicza, spośród których procesy społeczno-kulturowe budzą szczególne
zainteresowanie etnologów i antropologów cieszyńskich.
Pokłosiem badań prowadzonych przez etnologów, a także corocznych ogólnopolskich konferencji organizowanych w Cieszynie
jest wydawnictwo ciągłe „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”, publikowane jako rocznik od 1997 roku.
Dotychczas ukazało się 9 tomów, których tytuły zapowiadają etnologiczno-antropologiczną zawartość:
Tom 1: Śląsk Cieszyński i inne pogranicza w badaniach nad tożsamością etniczną, narodową i regionalną. Red. I. Bukowska-Floreńska
przy współudziale H. Rusek. Katowice 1997.
Tom 2: Kultury regionalne i pogranicza kulturowe a świadomość etniczna. Red. I. Bukowska-Floreńska. Katowice 1999.
Tom 3: Religijność ludowa na pograniczach kulturowych i etnicznych. Red. I. Bukowska-Floreńska. Katowice 1999.
Tom 4: Przestrzeń kulturowego współistnienia. Red. I. Bukowska-Floreńska. Katowice 2000.
Tom 5: Miejsca znaczące i wartości symboliczne. Red. I. Bukowska-Floreńska. Katowice 2001.
Tom 6: Dawne i współczesne oblicze kultury europejskiej — jedność w różnorodności. Red. H. Rusek. Katowice 2002.
Tom 7: Aktywność kulturalna i postawy twórcze społeczności lokalnych pogranicza. Red. I. Bukowska-Floreńska. Katowice 2004.
Tom 8: Miasto — przestrzeń kontaktu kulturowego i społecznego. Red. I. Bukowska-Floreńska. Katowice 2004.
Tom 9: Problemy ekologii kulturowej i społecznej w przestrzeni miejskiej i podmiejskiej. Red. I. Bukowska-Floreńska. Katowice 2007.
Etnologia cieszyńska ma niedługą historię, ale bogaty dorobek i pokaźną liczbę absolwentów dobrze przygotowanych do pracy wszędzie
tam, gdzie przedmiotem działania jest kultura. Ma też swoją specyfikę, odróżniającą ją od innych ośrodków etnologicznych w kraju,
oraz niepowtarzalny skład kadry naukowo-dydaktycznej, którą ukształtowała i której od wielu lat przewodzi
Profesor Irena Bukowska-Floreńska.

Halina Rusek


SPIS TREŚCI :

Wstęp (Halina Rusek)

Zakochana w Śląsku. Profesor Irena Bukowska-Floreńska (Ryszard Kantor)

Dorobek naukowy Jubilatki

Bibliografia prac Profesor Ireny Bukowskiej-Floreńskiej (oprac. Kinga Czerwińska)

Artykuły ofiarowane Jubilatce

Leon Dyczewski OFM Conv — Znaczące wartości kultury polskiej

Wojciech Świątkiewicz — W środowisku tradycyjnych wartości. Rodzina i religia w kulturze mieszkańców Rybnika

Henryk Zimoń SVD — Religijny wymiar afrykańskich rytuałów pogrzebowych na przykładzie ludu Konkomba

Anna Szyfer — Przestrzeń znacząca — przestrzeń jako wartość (na przykładzie osadników na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski)

Kinga Czerwińska — Twórczość samorodna jako wartość

Władysław Jacher — Refleksje socjologiczne o związkach oświaty z rozwojem kultury

Iwona Kabzińska — Wielokulturowość — ideał i rzeczywistość

Grzegorz Odoj — Wielokulturowa przestrzeń społeczna miasta na przykładzie Mysłowic

Wiesława Korzeniowska — Wielka własność ziemska i przemysłowa Górnego Śląska XVIII i XIX wieku w przekazach ludowych

Violetta Krawczyk-Wasilewska, Martin Dobbie — Wizerunek mądrogłupiego jako przykład wartości kulturowej humoru

Ryszard Kantor — Majówka i piknik. O współczesnych zwyczajach ludycznych słów kilka

Noty o autorach