Farmakopealne leki pochodzenia zwierzęcego w polskiej literaturze naukowej w latach 1800-1869 - Anna Trojanowska

Ze wstępu [fragment] :

W początkach XIX w. rozwój chemii organicznej i metod analizy stworzył nowe możliwości poznawcze, wykorzystywane przy badaniach składników organizmów żywych. Powstały wówczas podstawy wiedzy o składzie chemicznym surowców leczniczych i pokarmów, w tym środków pochodzenia zwierzęcego.
Chemia organiczna stała się kluczem do ich naukowego poznania i opisania, stała się też niezbędnym elementem wykształcenia farmaceutów i lekarzy.

Już w 1800 r. wydano Początki chemii Jędrzeja Śniadeckiego, w którym autor omówił m.in. zagadnienia chemii organicznej; nieco później, w 1804 r. ukazało się pierwsze wydanie (pierwszego tomu) Teorii jestestw organicznych Śniadeckiego. W tym okresie, w 1811 r. powstał też pierwszy polski podręcznik farmacji - Farmacja Józefa Celińskiego, a w 1817 r. wydano pierwszą polską farmakopeę Pharmacopoeia Regni Poloniae oraz podręcznik materii medycznej Jana Bogumira Freyera. W pracach tych wymieniano szereg substancji pochodzenia zwierzęcego, które jeszcze na przełomie XVIII i XIX w. stanowiły istotną grupę środków leczniczych.
W miarę rozwoju nauki zmienił się jednak sposób ich opisywania, przestawały być jedynie nośnikami zwierzęcej siły, przybierały zaś formę materii organicznej, mieszaniny, w której poszukiwano substancji czynnej - chemicznego składnika odpowiedzialnego za leczniczy efekt.

Celem mojej pracy jest odtworzenie wiedzy (z lat 1800—1869) dotyczącej farmakopealnych surowców pochodzenia zwierzęcego oraz zachodzącej w niej zmian, a także sprawdzenie, w jaki sposób badania z zakresu chemii organicznej wpłynęły na ocenę leczniczych właściwości tych surowców. Poszukiwałam również odpowiedzi na pytanie, dlaczego niektóre z nich zostały wycofane z leczniczego użycia.

Narzucenie nowej - chemicznej perspektywy w postrzeganiu surowców leczniczych wymagało zmian istniejących już poglądów dotyczących sposobu oddziaływania substancji leczniczych na organizm. Uznałam, że jednym z punktów wyjścia dla takich rozważań mogły być podjęte w początkach XIX w. badania składu chemicznego produktów pokarmowych oraz substancji budujących ludzkie ciało, a także teoria o ciągłych przemianach materii ożywionej (sformułowana przez Jędrzeja Śniadeckiego w Teorii jestestw organicznych), które to ujawniły, że część surowców pochodzenia zwierzęcego może brać udział w przemianie (obrocie) materii w ludzkim organizmie.

Przyjęłam więc, jako hipotezę roboczą, że badania surowców pochodzenia zwierzęcego stworzyły nową perspektywę poznawczą, która nawiązując do prac poświęconych chemii procesów zachodzących w ciałach żywych, ujawniła możliwości oddziaływania leków na „poziomie chemicznym".

Niniejsze opracowanie obejmuje lata 1800—1869 i dotyczy rozwoju wiedzy o surowcach leczniczych pochodzenia zwierzęcego w polskiej literaturze naukowej: historii badań składu chemicznego, poszukiwań substancji czynnych, badań właściwości leczniczych i zastosowania w lecznictwie. Omawiany przez mnie okres rozpoczyna ukazanie się podręcznika Jędrzeja Śniadeckiego Początki chemii... (1800), w którym autor przedstawił wstępne (dla podjętych przeze mnie rozważań) informacje dotyczące zagadnień chemii organicznej, a zamyka wydanie polskiego tłumaczenia Farmakognozji Trappa (1869), pracy prezentującej nowe aspekty nauki dotyczącej surowców pochodzenia naturalnego.

Praca została przygotowana na podstawie polskiego piśmiennictwa naukowego, publikacji i prac rękopiśmiennych powstałych w omawianym okresie. Jest to pierwsza próba syntetycznego opracowania tej tematyki.

Praca składa się z pięciu rozdziałów omawiających główne wyróżnione przez mnie zagadnienia.
W pierwszym starałam się przedstawić odnotowane w polskiej literaturze przyrodniczej i etnologicznej wierzenia dotyczące zwierząt i ich uzdrawiającej siły; wierzenia, w których, jak przypuszczam, tkwiło źródło późniejszych przekonań dotyczących leczniczego działania surowców zwierzęcych. Rozdział ten ma więc charakter swoistego wprowadzenia.
W następnym rozdziale przedstawiłam charakterystykę najważniejszych wykorzystanych przez mnie źródeł - naukowych prac drukowanych i rękopiśmiennych (pochodzących głównie z pierwszej połowy XIX w.), w których omawiano surowce zwierzęce: Pharmacopoeia Regnii Poloniae, podręczników i notatek z wykładów oraz publikacji zamieszczanych na łamach naukowych czasopism.

Kolejne rozdziały poświęciłam kształtowaniu się wiedzy o chemii substancji pochodzenia zwierzęcego. I tak w rozdziale trzecim przedstawiłam wiedzę na temat podstawowych, jak wówczas uważano, składników materii zwierzęcej, tzw. pierwiastków zwierzęcych.
Przy opracowaniu tego rozdziału wykorzystałam ówczesne podręczniki i notatki z wykładów chemii oraz fizjologii.
W rozdziale czwartym omówiłam natomiast poglądy na temat substancji pochodzenia zwierzęcego jako składników pokarmowych, ich roli w procesach przemiany materii i wpływu na zdrowie. Odwołując się do teorii Jędrzeja Śniadeckiego oraz Justusa von Liebiga, starałam się przedstawić zastosowanie produktów zwierzęcych jako środków odżywczych substancji, które wykorzystywano w celach leczniczych i opisywano w pracach z zakresu materii medycznej i farmakologii.

Rozdział piąty zawiera charakterystykę poszczególnych surowców. Ich wyboru dokonałam na podstawie pierwszej części dzieła Pharmacopoeia Regni Poloniae - Materia Pharmaceutica, w której opisano 20 surowców pochodzenia zwierzęcego, mianowicie:

1. Adeps suilla. Tłuszcz wieprzowy, szmalec
2. Ambra grisea. Ambra szara
3. Cantharides. Muchy hiszpańskie
4. Castoreum. Strój bobrowy
5. Cera flava. Wosk żółty
6. Cera alba. Wosk biały
7. Cetaceum vulgo Sperma Ceti. Olbrot
8. Conchae. Skorupy ostrygowe
9. Cornu Cervi. Róg jeleni
10. Fel Tauri. Żółć wołowa
11. Formicae. Mrówki
12. Ichthyocolla s. Colla piscum. Karuk
13. Lapides Cancrorum. Kamienie racze
14. Mel. Miód
15. Millepedes. Stonogi
16. Moschus. Piżmo
17. Ova gallinacea. Kurze jaja
18. Saccharum Lactis. Cukier mleczny
19. Sevum ovillum s. vervecinum. Łój barani
20. Spongia marina. Gąbka

Wymienione surowce podzieliłam na grupy, uwzględniając ich główny składnik czynny i kierunek terapeutycznego działania.
Podział ten na ogół odpowiada klasyfikacji stosowanej w XIX-wiecznych podręcznikach materii medycznej.

Opisy i charakterystyka tych surowców, a także wiedza na temat ich składu chemicznego, właściwości i zastosowania leczniczego stały się głównym przedmiotem przeprowadzonej przeze mnie analizy. Natomiast nie rozpatrywałam zagadnień dotyczących biologii poszczególnych gatunków zwierząt, z których pozyskiwano omawiane surowce.

W Zakończeniu przedstawiłam ogólne wnioski.

W aneksie I umieściłam przykłady recept, w których skład wchodziły omawiane surowce, zaczerpniętych z wykładów Konstantego Porcyanki: Nauka materii medycznej .. oraz z pracy Floriana Sawiczewskiego: Dissertatio inauguralis medico-chirurgica de struma...

W aneksie II przedstawiłam sposoby przygotowania podstawowych preparatów miodu, które stosowano w lecznictwie omawianego okresu.

Pracę Farmakopealne leki... przygotowałam na podstawie materiałów źródłowych drukowanych i rękopiśmiennych...


SPIS TREŚCI :

I. LECZNICZE WŁAŚCIWOŚCI ZWIERZĄT W WIERZENIACH LUDOWYCH W DAWNEJ POLSKIEJ LITERATURZE PRZYRODNICZEJ

II. SUROWCE POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO W FARMAKOPEACH, WYKŁADACH AKADEMICKICH I CZASOPISMACH NAUKOWYCH

1. Pharmacopea Regni Poloniae (1817)
2. Podręczniki farmacji i materii medycznej
a. Farmacja Józefa Celińskiego (1811)
b. Materia medyczna Jana Bogumira Freyera (1817)
c. Farmacja Teodora Heinricha i Szymona Fabiana (1835)
d. Farmacja Szymona Fabiana (1852)
e. Zbiór wiadomości chemiczno-farmaceutycznych Teodora Heinricha i Jana Schillera (1852)
f.  Farmakognozja Juliana Trappa (1869)
3. Wykłady akademickie i podręczniki farmakologii
a. Nauka materii medycznej... Konstantego Porcyanki (1830)
b. Farmacja i farmakologia Stanisława Batysa Gorskiego (1834/36)
c. Kurs farmakognozji według wykładów Ferdynanda Wernera (1859/60)
d. Podręczniki farmakologii
4. Czasopisma farmaceutyczne i lekarskie

III. BADANIA CHEMICZNE SUROWCÓW ZWIERZĘCYCH I „PIERWIASTKI ZWIERZĘCE”

1. Europejskie badania chemicznego składu substancji zwierzęcych
2. Chemia zwierzęca na ziemiach polskich
a. „Pierwiastki zwierzęce" w aspekcie chemicznym
b. „Pierwiastki zwierzęce" jako składniki ludzkiego i zwierzęcego ciała
c. „Pierwiastki zwierzęce" właściwe

IV.  PRODUKTY ZWIERZĘCE JAKO LECZNICZE ŚRODKI ODŻYWCZE

1. Teoria i badania
2. Nauka o środkach odżywczych
3. Środki odżywcze (karmiące) i ich lecznicze zastosowanie
a. Materia alimentaria w Materii medycznej... Jana B. Freyera (1817)
b. Środki odżywcze w Nauce materii medycznej... Konstantego Porcyanki (1830)
c. Środki odżywcze w wykładach Aleksandra Woelcka (1836/37) oraz w podręcznikach farmakologii
d. Inne publikacje omawiające środki odżywcze

V. CHARAKTERYSTYKA LEKÓW ZWIERZĘCYCH

1. Surowce „drażniące" (zawierające pierwiastek ostry)
a. Kantarydy - Cantharides
b. Mrówki - Formicae
c. Stonogi - Millepedes
2. Surowce silnie pachnące
a. Ambra szara - Ambra grisea
b. Piżmo - Moschus
c. Strój bobrowy - Castoreum
d. Niefarmakopealne surowce aromatyczne pochodzenia zwierzęcego
3. Surowce odżywcze - „karmiące"
A. Galareta i klej
a. Róg jeleni - Cornu cervi
b. Klej rybi - Ichthyocolla
c. Niefarmakopealne surowce zawierające galaretę
B. Surowce białkowe
a. Jaja kurze - Ova gallinacea
4. Surowce cukrowe
a. Miód - Mel
b. Cukier mleczny - Saccharum lactis
c. Niefarmakopealne surowce cukrowe pochodzenia zwierzęcego
5. Substancje tłuste; wosk i żółć
A. Chemia substancji tłustych
a. Tłuszcze
b. Oleje przypalone
c. Wosk
d. Inne substancje tłuste
B. Znaczenie w lecznictwie
C. Substancje tłuste jako surowce lecznicze
a. Smalec - Adeps suilla
b. Łój barani - Sebum ovillum s. vervecinum
c. Olbrot - Cetaceum
d. Wosk żółty - Cera flava i wosk biały - Cera alba
e. Niefarmakopealne tłuszcze używane w lecznictwie
f. Żółć wołowa - Fel Tauri
6. Surowce zwierzęce nieorganiczne
a. Kamienie racze - Lapides cancrorum
b. Skorupy ostrygowe - Conchae
c. Surowce niefarmakopealne zawierające węglan wapnia
d. Gąbka morska - Spongia marina

ZAKOŃCZENIE

ANEKS

SUMMARY

WYKAZ ŹRÓDEŁ

INDEKS NAZWISK

INDEKS ŁACIŃSKICH NAZW SUROWCÓW LECZNICZYCH I ZWIERZĄT