Triod kwietny z krakowskiej oficyny Szwajpolta Fiola (1491 r.). Studium filologiczno-językowe pierwszego cyrylickiego triodu ...

Z notatki wydawniczej :

Książka przedstawia zagadnienia związane z opisem filologiczno-językowym Triodu kwietnego — pierwodruku z krakowskiej oficyny Szwajpolta Fiola.
Opis badawczy związany z językiem Triodu kwietnego poprzedza rys historyczny o typograficzno-wydawniczym przedsięwzięciu Szwajpolta Fiola i wytworach jego działalności oraz o formowaniu się Triodu na gruncie bizantyjsko-słowiańskim.
W publikacji Triod kwietny prezentowany jest jako księga liturgiczna należąca do grona najstarszych drukowanych ksiąg cyrylickich.

 
Z okładki :

Triod kwietny, inkunabuł z grupy poloników cyrylickich, tj. druków tłoczonych cyrylicą na obszarze państwa polsko-litewskiego (późniejszej Rzeczypospolitej Obojga Narodów), jest wśród nich bodaj najcenniejszy — nie tylko dlatego, że pochodzi z krakowskiej oficyny wydawniczej, która pierwsza w świecie (około 1491 r.) zastosowała w tłoczeniu ksiąg czcionkę cyrylicką, ale też dlatego, że mógł być on w ogóle pierwszym drukiem cyrylickim.
Wzorcem dla pierwszego drukowanego Triodu kwietnego był odpis średniobułgarskiego triodu rękopiśmiennego, który zanim wykorzystano go w oficynie Szwajpolta Fiola — poddany był kopiowaniu we wschodniosłowiańskim środowisku językowym.


WSTĘP

Cel i metoda pracy

Wśród poloniców cyrylickich stanowiących spuściznę piśmienniczą dawnej Rzeczypospolitej istotne miejsce zajmują pierwodruki z kra­kowskiej oficyny Szwajpolta Fiola, pierwszej w świecie (około 1491 r.) tłoczącej księgi czcionką cyrylicką.

W gronie najstarszych drukowanych ksiąg cyrylickich znajdują się księgi liturgiczne czterech typów — Oktoich, Czasosłow, Triod postny i Triod kwietny.
O ich przynależności do dzie­dzictwa i dorobku kulturowego narodów wchodzących wówczas w skład państwa polsko-litewskiego decyduje nie tylko miejsce, gdzie uzyskały swą nowatorską postać (Kraków) i obszary, gdzie występowały w posłudze cerkiewnej i klasztornej (ziemie ruskie i litewskie), ale też język cerkiewno-słowiański w specyficznej odmiance (redakcji), właściwej piśmiennictwu wschodnich rubieży Rzeczypospolitej.

W literaturze naukowej istnieje sporo opracowań dotyczących gene­zy, historii i wytworów produkcji krakowskiej tłoczni Szwajpolta Fiola; są to prace z zakresu historii drukarstwa, inkunabulistyki, historii książki i historii sztuki. Pierwszy drukowany Triod kwietny nie był dotychczas przedmiotem oddzielnego opisu filologiczno-językowego; niniejsza praca stwarza mu szansę pełniejszego zaistnienia w literaturze cerkiewistycznej i slawistycznej poprzez uściślenie, potwierdzenie lub zweryfikowanie wygłoszonych już opinii na temat jego języka czy struktury kompozycyjnej.

Opis zagadnień związanych z językiem Triodu kwietnego poprzedza rys historyczny o typograficzno-wydawniczym przedsięwzięciu Szwaj­polta Fiola i wytworach jego działalności oraz o formowaniu się triodu na gruncie bizantyńsko-słowiańskim.
Tu też prezentowany jest triod jako księga liturgiczna, z jej kompozycją dotyczącą zawartości i układu materiału liturgicznego.

Badaniem objęte zostały wybrane zjawiska dotyczące grafii i ortografii, zjawiska zaświadczające o stanie fonetyczno-fonologicznym oraz fleksyjnym i składniowym.

O wyborze takim zadecydował przedsięwzięty cel ba­dawczy — ukazanie specyfiki poświadczonej w Triodzie kwietnym odmianki języka cerkiewnosłowiańskiego, będącej efektem przemian, które dokonały się w piśmiennictwie staroruskim w wyniku tzw. drugiej fali wpływów południowosłowiańskich.
W polu badań znalazła się także leksyka Triodu kwiet­nego. Przeprowadzona analiza słownictwa wiodła ku charakterystyce jego warstw poprzez odniesienie do leksyki kanonu zabytków staro-cerkiewno-słowiańskich oraz do leksykalnych preferencji starosłowiańskich centrów piśmienniczych (presławskiego, ochrydzkiego, atoskiego i tyrnowskiego).
W związku z odmienną tradycją filologiczno-językową każdego z ele­mentów kompozycyjnych księgi (elementy te reprezentują różne typy zabytków piśmiennictwa słowiańskiego) i koniecznością odniesienia do różnych źródeł tekstowych, słownictwo poszczególnych elementów kompozycyjnych Triodu charakteryzowane zostało w obrębie każdego z typów utworów. Przy opracowaniu leksykalnym skuteczną okazała się metoda filologiczno-porównawcza, polegająca na zestawianiu wyekscerpowanego materiału ze słownictwem odpowiedniego typu zabyt­ków piśmiennictwa słowiańskiego, czerpanym bądź to bezpośrednio z tekstów, bądź też z materiału leksykograficznego, a także z publi­kacji naukowych, traktujących o leksyce starosłowiańskiego piśmien­nictwa.

W pracy badawczej nad językiem Triodu kwietnego dominowała me­toda historycznojęzykowa; perspektywa diachroniczna bowiem — uwzglę­dniając w opisie następstwo procesów w czasie — pozwoliła dostrzec kie­runek przeobrażeń i odsłonić nawarstwione rezultaty zmian i przekształceń językowych.
Punktem odniesienia w dociekaniach (orto)graficznych i gra­matycznych (fonetyczno-fonologicznych, fleksyjnych oraz składniowych) był z jednej strony system klasycznego języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, z drugiej zaś, przy interpretacji odmienności od postaci najdaw­niejszej — kontekst języka okresu średniobułgarskiego, języka cerkiewno-ruskiego z jego liturgiczną wymową oraz tzw. ruska mowa.

Na charakterystykę językową składają się takie zjawiska graficzne, gramatyczne i leksykalne, które udokumentują średniobułgarski charakter rękopiśmiennego protografu pierwodruku Triodu kwietnego w jego kopii sporządzonej w ruskim środowisku językowym w okresie kultywowania zasad tyrnowskiej reformy ortograficzno-językowej.

Triod kwietny — liturgiczna księga cerkiewnosłowiańska będąca przedmiotem tej pracy — jest inkunabułem, który na przestrzeni kilku składek posiada karty wariantywne.
Egzemplarze znajdujące się w zbiorach bibliotek polskich reprezentują oba warianty, które oznaczone są odpowiednio kwalifikatorem: wariant A oraz wariant B. Materiał do analizy językowej wyekscerpowano z obu drukarskich wersji kart Triodu kwietnego — wariantu A inkunabułu: egzemplarza znajdującego się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie (Oddział Zbiorów Specjalnych - sygnatura: Inc. F.1350; mikrofilm 69903) oraz wariantu B inkunabułu: egzemplarza z Muzeum Narodowego w Krakowie (sygnatura: XV. 12).


SPIS TREŚCI :

Wstęp. Cel i metoda pracy

Rozdział 1. Początki cyrylickiego drukarstwa

1.1. „W wielkim mieście Krakowie..."
1.2. O działalności Szwajpolta Fiola
1.3. O oficynie typograficznej Szwajpolta Fiola
1.4. Druki z tłoczni Szwajpolta Fiola
1.5. Rękopiśmienne wzorce druków Szwajpolta Fiola

Rozdział 2. Triod kwietny z oficyny Szwajpolta Fiola jako księga liturgiczna. Kompozycja księgi

2.1. Nazwa księgi
2.2. Z historii formowania się triodu
2.3. Słowiański przekład triodu
2.4. Kompozycja księgi
2.4.1. Układ materiału liturgicznego i nagłówki w krakowskim pierwodruku
2.4.2. Nazwy świątecznych dni
2.4.3. Numerowanie niedziel
2.4.4. Zawartość księgi — charakter gatunkowy materiału liturgicznego
2.4.5. Biblijna lokalizacja czytań starotestamentowych
2.4.6. Biblijna lokalizacja wersetów psalmowych

Rozdział 3. Charakterystyka paleograficzno-typograficzna

3.1. Zszywki i numeracja
3.2. Warianty typograficzne
3.3. Elementy zdobnicze
3.4. Pismo i pisownia
3.4.1. Litery z alfabetu greckiego
3.4.2. Wariantywność graficzna dla dźwięku [o]
3.4.3. Wariantywność graficzna dla dźwięku [u]
3.4.4. Wariantywność graficzna dla dźwięku [i]
3.4.5. Znaki akcentu i znaki przydechu
3.4.6. Abrewiacje
3.4.7. Pisownia na granicy wersów
3.5. Uchybienia typograficzne

Rozdział 4. Charakterystyka ortograficzna i fonetyczno-fonologiczna

4.1. Z historii cerkiewnoruskiej pisowni
4.2. Refleksy prasłowiańskich głosek jerowych i zasady pisowni jerów
4.3. Pisownia dwuznaków... i ich odmianki
4.4. Osobliwości w pisowni jusów a refleksy prasłowiańskich samogłosek nosowych
4.5. Południowosłowiański protograf w ruskim środowisku językowym
4.5.1. Średniobułgarskie osobliwości fonetyczno-fonologiczne
4.5.2. Wschodniosłowiańskie właściwości językowe
4.5.2.1. Ruskie elementy dialektalne
4.5.2.2. Wymowa liturgiczna
4.6. Właściwości ortograficzno-językowe jako wyznaczniki funkcjonalnego zróżnicowania tekstów

Rozdział 5. Charakterystyka wybranych właściwości fleksyjnych

5.1. Osobliwości fleksji rzeczowników żeńskich
5.2. Zmiany w deklinacji rzeczowników męskich
5.2.1. Konsekwencje wyrównań analogicznych
5.2.2. Postaci form fleksyjnych nowszego pochodzenia
5.3. Osobliwości fleksji rzeczowników nijakich
5.4. Przekształcenia w zakończeniach odmiany złożonej (zaimkowej)
5.5. Osobliwe formy zaimkowe
5.6. Fleksja czasownika
5.6.1. Nowsze formy czasu teraźniejszego i imiesłowu czasu teraźniejszego
5.6.2. Stan w formach czasów przeszłych
5.7. Średniobułgarskie konstrukcje fleksyjno-składniowe
5.7.1. Zaimki osobowe i zwrotny w funkcji posesywnej
5.7.2. Dativus possessivus

Rozdział 6. Charakterystyka zasobu leksykalnego

6.1. Słownictwo utworów hymnicznych w kontekście leksyki zabytków kanonu staro-cerkiewno-słowiańskiego
6.1.1. Starsza warstwa leksyki w troparionach
6.1.2. Słownictwo młodsze w troparionach
6.1.3. Zróżnicowanie leksykalne w obocznych wersjach utworów hymnicznych
6.2. Osobliwości leksyki czytań starotestamentowych — paremii
6.3. Leksyka w wersetach psalmowych
6.4. Słownictwo synaksarionów
6.5. Leksyka w komentarzach liturgicznych

Zakończenie. Triod kwietny z oficyny Szwajpolta Fiola — językowo-kulturowe dziedzictwo ziem ruskich Rzeczypospolitej
z okresu drugiej fali wpływów południowoslowiańskich

Wybrane karty Triodu kwietnego ilustrujące pismo (kształty liter), pisownię i ornamentykę

Bibliografia

Wykaz skrótów

Indeks wyrazów uwzględnionych w charakterystyce zasobu leksykalnego

Резюме

Abstract